Вольга Фёдарава — студэнтка Акадэміі музыкі родам з Германавічаў. Дзяўчына — прафесійная музыка, таксама займаецца этнаграфіяй, шавецтвам, у тым ліку стварае традыцыйныя строі, даследуе ўласны каталіцка-стараверскі радавод. На сваёй старонцы ў фэйсбуку Вольга душэўна апісвае роднае мястэчка і яго ваколіцы, гісторыю сваёй сям’і, прыпраўляючы аповеды байкамі вострага на язык дзеда-старавера Васіля і спевамі звонкай бабулі Антаніны. Менавіта разам з бабуляй дзяўчына запісала дыск “Бабуліны песні”. Выданне знаходзіцца ў свабодным доступе ў сеціве.
Мы вырашылі з’ездзіць у Вользіна роднае мястэчка і паглядзець яго цікавосткі.Тым больш ёсць добрая нагода — 130-гадоў з дня нараджэння мастака і этнографа Язэпа Драздовіча, плённы перыяд жыцця якога — з 1917 па 1919 гг. — таксама прайшоў пад знакам Германавічаў: тут знакаміты дзеяч арганізаваў кааператыў “Беларус” і культурна-асветніцкае таварыства “Заранка”. Вобраз Германавічаў не раз з’яўляўся на малюнках і ў дзённікавых запісах мастака, а на “цярэшкаўскіх” могілках каля мястэчка пахаваная яго маці Юзэфа Нарцызаўна.
Паездка атрымалася. А таксама атрымалася развіртуаліцца з не менш знакамітым Вользіным дзедам Васілём. Але пра ўсё па парадку.
“Цэглу на касцёл вазілі з Віцебска на конях, а сам касцёл пабудаваны на курыных яйках”
Германавічы — аграгарадок у Шаркоўшчынскім раёне Віцебскай вобласці на рацэ Дзісна. Мястэчка ў розныя часы належала роду Сапегаў, інфлянцкаму пану Гілзену, а ў XVIII ст. перайшло ў валоданне паноў Шырынаў. У канцы XIX ст. тут працавалі вінакурны завод, млын, крама, карчма. На сённяшні дзень у Германавічах жыве каля 500 чалавек, ёсць школа, дзіцячы садок, дом культуры, музыкальная і тэатральная школы і інш. У мястэчку 11 вуліц, адна з іх — вуліца імя Язэпа Драздовіча.
Касцёл Перамянення Пана, пабудаваны ў стылі віленскага барока ў 1787 г., — адна з галоўных цікавостак Германавічаў. Пад спеў пеўняў мы сустракаемся з Вольгай каля яго ўваходнай брамы, і дзяўчына распачынае аповед.
“Маім выхаваннем займалася бабуля Мамэрця, яна сама з каталікоў, з Глыбоцкага раёна, хутар Янкава каля вёскі Задарожжа. Яна вадзіла мяне ў касцёл, дзе я праводзіла шмат часу. Таму кожны раз, калі заходжу ў касцёл, пабудаваны ў стылі віленскага барока, адчуваю сябе як дома”.
З 12 гадоў Вольга працавала тут капельмайстрам: займала пасаду арганіста і спявала. Праўда, арганіста ўмоўнага: у касцёле ёсць толькі сінтэзатар. З 1948 па 1988 гг., за саветамі, у храме захоўвалася зерне, і дзеці, якія нярэдка там гулялі, разабралі арган “на трубы” — разнеслі па вёсцы па частках.
Выгляд будынка амаль не змяніўся з часоў пабудовы — на рэстаўрацыю няма сродкаў. Гадоў з дзесяць таму былы парафіяльны ксёндз знайшоў крыху грошай на рамонт унутры — закаталі белым колерам фрэскі і мармур. “Магчыма, гэта прыгожа з пункту гледжання сучаснай эстэтыкі, але цяпер замест роспісу — пустая столь”, — сумна каментуе вынікі дзяўчына.
Каля касцёла — магіла фундатара касцёла пана Ігнація Зрыні-Шырына. Праз раку Дзісна — парк, дзе знаходзіцца панскі палац.
Вольга заўважае, што раней касцёл з палацам злучаў падземны ход праз раку, і гэта не мясцовая легенда: школьнікі, якія вучыліся ў Германавічах яшчэ ў 70-я гг., лазілі па ім, але цяпер вада ў рацэ паднялася і ход размыла.
“Цэглу на касцёл вазілі з Віцебска на конях, а сам касцёл пабудаваны на курыных яйках”, — заўважае Вольга.
Тут да нашай кампаніі далучаецца тутэйшы святар Ян, які дадае, што вітражы і некалькі абразоў у касцёле былі тут з самага пачатку.
“Шкада, што колькасць насельніцтва, якое ходзіць у касцёл, скарачаецца — цяпер на 14 вёсак 76 чалавек, і толькі дзве маладыя сям’і, — сумна заўважае ксёндз пасля размовы пра няхуткую, па ўсім відаць, рэстаўрацыю, і прапаноўвае нам зазірнуць у касцельнае сутарэнне, падняцца на хоры і званарню. Вядома, мы пагаджаемся.
Сутарэнне акурат каля цэнтральнага ўвахода — насупраць алтара.
Дзесьці тут, дарэчы, і быў пачатак падземнага ходу.
Пасля сутарэння нас чакаюць хоры, на якія мы падымаемся па цёмнай вузенькай вінтавой лесвіцы. “З Богам, — кажа Воля і тлумачыць: — Часам страшна, на прыступках галубы мёртвыя ляжаць”. І сапраўды, у хуткім часе мы натрапляем на галубіны шкілецік.
“Касцёл даў мне вялікае эстэтычнае выхаванне, — заўважае Вольга. — Шмат людзей пытаюцца, адкуль ува мне, вясковай дзяўчыне, столькі рысаў арыстакратычнасці. Адказ на гэтае пытанне — Германавічы. Былы панскі палац — цяпер дзіцячы садок, у які я хадзіла, у касцёле я кожны тыдзень наведвала імшу, грала”.
Далей па той жа лесвіцы рушым на званарню — глядзець на Германавічы з вышыні птушынага палёту.
Званы былі спецыяльна адлітыя для гэтага касцёла. Падчас Другой сусветнай вайны мясцовыя іх закапалі і такім чынам захавалі. Калі касцёл аднаўлялі, іх адкапалі і павесілі наноў.
Адсюль добра відаць месца, дзе прыкладна стаяў Драздовіч, калі маляваў карціну “Германавічы, 1917”. Арыгінал твора, дарэчы, можна пабачыць на выставе “Сусвет Язэпа Драздовіча”, якая ўжо месяц праходзіць у Нацыянальным мастацкім музеі.
Увесь мой запал — у маім радаводзе, — кажа Воля, выходзячы з касцёла. — Мая бабуля кожны год хадзіла на фэст 15 жніўня ў Задарожжа. Яе мама гэта рабіла, цяпер раблю я. Я думала, я адзіная музыка ў сям’і, а калі з’ездзіла на радзіму дзядулі Аляксандра Жылко ў Барысаўскі раён — даведалася, што я музыка ажно ў чацвёртым калене. Я люблю аналізаваць, думаць. Я не магу сабе дазволіць займацца чымсьці і не ведаць, адкуль такая любоў. Цяпер я пайшла спяваць у ансамбль старажытнарускай песні, мне так падабаецца, бо я спяваю песні, якія спявалі стараверы: гэта мая кроў.
Палац: дзіцячы садок і краязнаўчы музей
Палацава-паркавы комплекс Шырынаў — помнік сядзібна-паркавай архітэктуры класіцызму канца XVIII ст. Цяпер тут размяшчаецца дзіцячы садок і музей мастацтва і этнаграфіі імя Язэпа Драздовіча, дзе сабрана каля шасці тысяч розных экспанатаў, сярод якіх — карціны знакамітага мастака, дываны яго працы і кіі, з якімі ён вандраваў.
Стваральніца гэтага музея, а таксама культурна-асветніцкага цэнтра імя Язэпа Драздовіча і недзяржаўнага Літаратурна-мастацкага музея імя Міхася Райчонка — настаўніца і вядомая краязнаўца Шаркоўшчыны Ада Райчонак. Ужо шмат гадоў яна ладзіць у Германавічах навуковыя канферэнцыі, мастацкія пленэры, бардаўскія фестывалі.
“Мне было адзінаццаць, калі я пачула вершы Леаніда Дранько-Майсюка, спевы Эдуарда Акуліна на адной з такіх сустрэчаў і пачала размаўляць па-беларуску, пасля — пісаць песні, выступаць на бардаўскіх фэстах, — кажа Вольга. — Але паступіла ў музычны каледж у Наваполацку, пачала прафесійна займацца музыкай і зразумела: бардаўская песня — не той жанр, у якім я хацелася б развівацца далей. Пасля пачала цікавіцца фальклорам: спевамі, танцамі, інструментальнай музыкай, строямі”.
Праз вялікі парк, закладзены яшчэ ў часы паноў Шырыных, мы рушым да любімага месца Вольгі на беразе Дзісёнкі, як ласкава называюць раку мясцовыя. Па дарозе дзяўчына распавядае пра адметнасць парка — агромністыя ямы, якія капалі ўручную. Калі рака разлівалася, сюды прыходзіла вада, а з ёй — рыба, якая там і заставалася пасля заканчэння паводкі.
— Аднаго з сыноў пана Шырына ў 1812 годзе назвалі ў гонар расійскага імператара, і ён яго хрысціў. Хаця, кажуць, тут быў і Напалеон і таксама аднаго з панскіх сыноў хрысціў, — смяецца Вольга.
Паволі даходзім да вады. Побач — парэшткі старога моста, які абаранялі зенітчыкі 1406 палка 1 ліпеня 1944 года ад атакаў фашысцкай авіяцыі. Тры вуліцы ў Германавічах названыя ў гонар удзельнікаў абароны: старшага лейтэнанта Міхаіла Дзярабіна, капітанаў Макара Клюйко і Сяргея Прохарава. Пра падзеі тых часоў ёсць экспазіцыя ў музеі баявой славы ў мясцовай школе, якая таксама знаходзіцца побач.
“Мне хораша, калі магу даць тлумачэнне, чаму я такая”
Далей нас чакае экскурсія па залітых сонцам могілках, бо яны — адна з галоўных крыніцаў інфармацыі пра продкаў. Усе, хто складае радавод, прайшлі праз могілкі. Вольга — не выключэнне. З любоўю дзяўчына прадстаўляе нам памерлых ужо бабулю Мамерту з адукацыяй у пяць класаў польскай школы і дзеда Аляксандра — настаўніка, былога старшыню Германавіцкага сельсавета. Яшчэ пры жыцці дзеда дзяўчына напісала даследчую працу па яго жыццёвым шляху і перамагла з ёй на рэспубліканскім конкурсе.
“Ёсць паняцце пароды, — разважае дзяўчына. — Вось я па пародзе ў бабулю Мамэрцю. І мне вельмі хораша, калі бачу, разумею і магу даць тлумачэнне, чаму я такая”.
Помнік краязнаўцу і паэту Міхасю Райчонку — сыну Ады Райчонак.
Каля самага старога дрэва ў Германавічах — магіла Юзэфы Нарцызаўны Драздовіч. Знакаміты мастак — аўтар помніка сваёй маці.
“У Германавічах усе гісторыю ведаюць, — кажа Воля. — Так выхавалі. Дый не дзіва: гісторыя — частка жыцця мясцовых. Прыкладам, да маёй бабці Мамэрці прыходзіў начаваць Драздовіч. Праўда, па яе ўспамінах — быў жабрак і галадранец, папрашайнічаў, хадзіў гразны і нямыты”.
Могілкі польскіх жаўнераў, палеглых у 1920 г.
“Я напалову маскоўка і ганаруся гэтым”
Побач з Германавічамі — яшчэ адзін знакавы для Вольгі будынак: Свята-Успенская малельня старавераў, пабудаваная ў 1926 годзе. Малельня — гісторыка-культурная каштоўнасць, якую абкрадалі не раз. Каля пятнаццаці гадоў яна была зачыненая, але ў канцы 2017-га яе адкрылі наноў. Менавіта ў гэтую малельную ходзіць Вользін дзед Васіль.
“Пыталася ў дзеда: чаму называецеся маскалямі? А ён: не знаю, але знаю, што маскалі — найчысцейшая вера, якая ёсць на свеце, — распавядае Вольга.
Зусім побач — дзве вёскі старавераў: Сталіца і Каралева. У апошняй і жывуць Вользіны дзед і баба.
Цікавы факт: у часы СССР царква была афіцыйна зачыненая. Але неяк у храме пачаў працякаць дах, і стараверы за ноч усё адрамантавалі. Нараніцу прыехалі кампетэнтныя органы з раёна, але ніхто з мясцовых не выдаў людзей, якія гэта зрабілі.
“Стараверы вельмі добра камунікавалі з мясцовымі, прыжыліся на гэтай тэрыторыі. Старшынёй сельсавета першага калгаса ў Германавічах быў старавер, мой дзед “жаніў Цярэшку”
Мне цікава прасачыць сінтэз, які атрымаўся, хто што ад каго пераняў. Я сама напалову маскоўка і ганаруся гэтым”, — адзначае Вольга.
“Мая цікавасць да сваіх традыцый — думаю, гэта стараверскае”
Наступнае месца нашага прыпынку — праваслаўна-стараверскія могілкі паміж Германавічамі і Каралевам. Тут пахаваныя Вользіны продкі-стараверы.
Дзяўчына цёпла распавядае пра памерлых родзічаў. Агаф’я, Праскоўя, Афанасій, Ананій: кожнае імя — асобная гісторыя.
“Мая цікавасць да сваіх традыцый — думаю, гэта стараверскае, — адзначае Вольга. — Тут пахаваны мой самы стары продак, пра якога я ведаю, — шостае калена: мама маёй прапрабабулі Аляксандра. А гэта Праскоўя Пракоф’еўна, мая прабабуля, мне ад яе засталася стараверская хустка. Я хутка паеду ў Італію спяваць з ансамблем, буду ў ёй выступаць. Для мяне гэта важна”.
Вользіны прапрабабуля Праскоўя і прапрадзядуля Афанасій. Фота з сямейнага архіва.
Вольгу назвалі ў гонар яе прабабулі — маці той самай бабулі Антаніны, з якой Вольга запісала дыск “Бабуліны песні”.
“Мая прабабуля Вольга са Смаленшчыны ўсе свае жыццё спявала і шыла і навучыла маю бабу спяваць. І цяпер я сама шыю і спяваю. Па-рознаму можна ставіцца, але прыемна верыць у пераемнасць”, — усміхаецца Вольга.
“Не перадаць словамі, што адчуваеш, калі спяваеш з роднай бабуляй”
У Вольгі шмат задумаў. З дзедам Васілём дзяўчына плануе заняцца гісторыяй родзічаў-старавераў. З удзелам бабулі Антаніны Вольга запісала дыск “Бабуліны песні”. Сутнасць выдання — пераемнасць традыцый. “Не перадаць словамі, што адчуваеш, калі спяваеш з роднай бабуляй”, — дзеліцца ўражаннямі Вольга.
Таксама дыск — магчымасць паказаць бабулі Антаніне, што ўнучка ёй ганарыцца, а людзі захапляюцца яе спевамі. Бо жанчына спявае кожны дзень, яна творчая, тонкая і чуллівая, а не толькі бабуля, маці, гаспадыня, якой яе ўсе ведаюць.
“Мне ад бабулі былі патрэбныя толькі спевы, і было ўсё адно, якое яна жыццё пражыла, — дадае Вольга. — Але ў пачатку працы над альбомам я пачала па-іншаму да гэтага ставіцца. Аказалася, я столькі прапусціла і праслухала! Калі яна сама пачынае расказваць тое, што ёй хочацца, усё гучыць зусім па-іншаму”.
Таксама дзяўчына адзначае, што бабуля для яе — своеасаблівы гукаідэал.
“Уся мая музычная адукацыя накіраваная на канцэртную дзейнасць, таму спяваць для сябе вельмі цяжка. Я прафесійная музыка, але як не старалася пераняць спеўную манеру бабулі: ёсць рэчы, якія называюцца жыццёвым вопытам, мудрасцю, унутраным перажываннем песні, — адзначае Вольга. — Прыкладам, песня “Чырвоная вішня”. Я спяю яе як бабуля толькі калі пражыву жыццё. Яна спявае ў стане спакою, раўнавагі, а я — як маладая дзеўка, якая не можа паверыць у тое, што з ёй адбываецца, стараюся перажыць усё тут і цяпер”.
Дыск распаўсюджваецца бясплатна. Вольга спадзяецца, што выданне “Бабуліных песень” натхніць людзей на запісы аповедаў і спеваў яшчэ жывых бабуляў і дзядуляў і выдання іх гутарак у такім жа фармаце.
“Са стараверамі ніякай строгасці — ўсё эта лож!”
“Калі прыязджаю дадому ў Германавічы — на наступны дзень еду да бабы з дзедам, — распавядае Вольга, пакуль мы трасемся на машыне па гравійцы на дарозе ў Каралева. — У мяне ў мінулым ліпені атрымалася пажыць з імі цэлых пяць дзён. Дзед ідзе каня перавязваць, мы з бабай пачынаем песні спяваць у хаце, і я думаю: Божа мой, якое шчасце!”.
Нарэшце пад’язджаем да жоўценькай хаты са шкляной верандай. Там нас чакае Васіль Фёдараў — Вользін дзед. Знаёмімся і пачынаем размову. Ён сапраўды такі ж цудоўны і такі ж “троль”, як мы і ўяўлялі па Воліных аповедах і запісах. І мы таксама слухалі і запісвалі.
Пра тое, як барада дзеда Ананія падчас Другой сусветнай ратавала, як рабіць гульбішнікі і як пазнаць старога маскаля — глядзіце ў відэа:
Вандроўка аказалася вельмі цёплай. Фінальныя фотаздымкі на фоне краявідаў — і мы раз’язджаемся па дамах. Цяпер я яшчэ лепш разумею Вольгу: Германавічы — сапраўды месца сілы. Маеце час — не прапусціце магчымасці з імі пазнаёміцца.
Тэкст: Аляксандра Дварэцкая
Фота і відэа: Міхаіл Цітоў
