У канцы кастрычніка споўнілася 75 год перадачы Вільні Літве.
“Вільня – наша ўсё” – гэты тэзіс ляжыць у падмурку сучаснай беларускай свядомасці.
Многія з нас гэтак і засталіся жыць у абставінах стогадовай даўніны, калі ў Вільні віравала беларускае жыццё: ладзіліся імпрэзы, выдаваліся газеты, стваралі свае працы мастакі, рэжысёры рабілі пастаноўкі, пісьменнікі пісалі кнігі, а палітыкі прымалі важныя адозвы і дэкларацыі.
Тым часам Вільня жыла сваім жыццём: улада мянялася, пераходзіла з рук у рукі, адны дзяржавы знікалі з мапы Еўропы, іншыя нараджаліся. І толькі вечная Вільня стаяла пад шэрым небам, як сапраўдны ўсходнееўрапейскі Рым.
Гаспадароў у гэтага горада было многа: расейцы, немцы, палякі. І кожны з новых лічыў гэты горад сваім: пісаў яго імя па-свойму, рабіў фотачкі, якія слаў пасля на вялікую зямлю. Паглядзіце, які я харошы на фоне Кафедральнага сабору. А Вільня заўжды мела сваё меркаванне на гэты конт.
Мы шмат ведаем пра тое, што было зроблена ў Вільні: хто, дзе і калі зрабіў свой значны ўнёсак у скарбонку сусветнай, а часам і беларускай, культуры. Але што мы ведаем пра жыццё і побыт простых віленчукоў і людзей, якія апынуліся ў Вільні выпадкова? Нічога. Пра гэта звычайны падручнік па гісторыі маўчыць. Няшмат пра гэта пішуць і класікі.
У 1935 годзе свет пабачыў раман “Жыццё раззброенага чалавека”, аўтар якога Сяргей Пясецкі на ўласным досведзе зведаў, што такое жыць ў міжваеннай Вільні. Яго раман – гэта своесаблівая помста ўладумаючым за тую ганьбу, што зведалі дабраахвотнікі польскага войска, якія коштам уласнага жыцця баранілі маладую польскую дзяржаву ад бальшавісцкае навалы, а пасля апынуліся выкінутымі на вуліцу. Жыві як хочаш.
Кніга Пясецкага – гэта такая сабе машына часу, выпадковы падарожнік, які сеў побач з вамі і чамусьці вырашыў распавесці сваю гісторыю. Уявіце сабе: цёмны і халодны восеньскі вечар, цягнік на Вільню, амаль пусты вагон першага класу. Да вас падыходзіць чалавек і пытаецца, ці вольнае месца насупраць вас. Станоўчы адказ. Чалавек у чорным гарнітуры сядае насупраць і пачынае cвой расповяд. Гаворыць пра сваё невясёлае жыццё, пра тое, як зарабляў ўсімі мажлівымі спосабамі, у тым ліку і супрацьзаконнымі. Тут вам поўны букет: і рабаўніцтва, і махлярства, і нават парнаграфія. Усё дзеля таго, каб выжыць, а там, куды крывая беларускай мроі вывядзе. Гэта былі галодныя дваццатыя – мы выжывалі, як маглі. Усё сказанае выглядае лагічным і праўдзівым, няма падстаў не верыць. Спадарожнік не выклікае агіды, толькі шкадаванне і спачуванне. Да ўсяго расповед падмацаваны фактамі: што елі, як апраналіся, дзе бавілі час, колькі каштавала ўсё гэтае шчасце. Такі сабе усходнееўрапейскі варыянт культавага фільму “Аднойчы ў Амерыцы”, пра тое, як чатыры хлапцы прыйшлі да поспеху.
Цягнік спыняецца, прыехалі, на выхад з рэчамі. Нарэшце Віленскі вакзал, на якім вы пачынаеце разумець, што з тых часоў насамрэч ня многае змянілася: там-сям боўтаюцца беспрытульныя, якія з радасцю паднясуць вам багаж за піва, нейкія страшнаватыя персоны ля абменніку косяцца на вашы свежапамяняныя літы. Адразу ўзгадваюцца апавяданні сябра, старэйшага гадоў на дзесяць, які на пачатку нулявых выправіўся ў вандроўку ў Вільню, каб пабачыць на ўласныя вочы знакамітыя беларускія мясціны. Але яго знаёмства са знакавым амаль для кожнага беларуса горадам пачалося не з Вострай Брамы ці касцёла Святой Ганны, дома, дзе была рэдакцыя Нашай Нівы і жыў Вацлаў Ластоўскі. Яго першая сустрэча з Вільняй пачалася са страляніны ля ўваходу ў чыгуначны вакзал, якую ўчыніў мясцовы крыміналітэт. Калі ўсё скончылася і паліцыя апранула на рукі стралкоў кайданкі, мой таварыш пачуў знаёмыя і ў нечым мілыя беларускаму вуху “г” і “ч”. Ну вы зразумелі…
Праз дзясятак гадоў віленскімі вуліцамі будзе крочыць не менш цікавы герой – малады рэвалюцыянер Максім Танк. У яго “Лістках календара” можна сустрэць шмат цікавай інфармацыі пра Вільню 30-х гадоў, у тым ліку і тую, што сустракалася на старонках “Жыцця раззброенага чалавека” Пясецкага. Тут і гераічная барацьба, і верныя сябры, і Лукішская турма – поўны набор.
А пасля была восень 1939 года, калі 27 кастрычніка літоўскія войскі ўвайшлі ў Вільню. На гэтым гісторыя Вільні скончваецца і пачынаецца гісторыя Вільнюса, сталіцы братняй нам суседняй краіны.
Тым не менш Вільня не страціла сваёй ролі для многіх беларусаў. Дагэтуль можна пачуць ад жыхароў Ашмянскага раёну, што-небудзь кшталту: “…мы з вёскі Баруны, што пад Вільнюсам”.
Цяпер у Вільню, як і сто гадоў таму выпраўляюцца за прадуктамі, вопраткай, адпачыць, атрымаць адукацыю. Ёсць, праўда, і тыя, хто не разумеючы рэчаіснасці прагне рэваншу і вяртання Вільні ва ўлонне маці-Беларусі.
“Мы вернемся сюды на танках!” – з сур’ёзным выразам на тварах цытуюць іранічны верш Сяргея Патаранска рэваншысты, дапіваючы чарговы куфаль літоўскага піва ў якім-небудзь аўтэнтычным віленскім пабе. Добра, вернецеся, калі прыйдзе час. Але ўся праблема ў тым, што вяртацца няма куды ні на танку, ні на самалёце, ні на самым хуткім пазадарожніку. Вільня стала горадам-прывідам, фантомным болем беларусаў, які перыядычна нагадвае пра сябе.
“Галоўнае ў Вільні – гэта не пачувацца чужаніцай!” – шмат разоў казаў мне мой сябар Сяргей, які пражыў у ёй колькі год, – “Тады і горад будзе для цябе сваім!”. Слухаючыся яго парады, я ніколі і не думаў пра Вільнюс, як пра чужы горад.
Вільня жыве сваім нябачным жыццём, схаваным ад чужых вачэй. Калі-небудзь пра гэты горад наш Беларусьфільм здыме стужку пад назвай “Аднойчы ў Вільні”. Фільм будзе пра Вільню, якая існуе ў нейкай паралельнай рэчаіснасці, з якой нас звязваюць шмат добрых кніг, вершаў, гісторый і мясцінаў.
Гэты горад нам будзе такі ж родны і блізкі, як і сталіца цяперашняй Беларусі, якая ў адну з ліпеньскіх начэй 1939 года клалася спаць Менскам, а прачнулася, нажаль, Мінскам.
Канстанцін Касяк, budzma.by