Ну так, гэта не Франкфурт-на-Майне, вядома, і не Ляйпцыг. Майна замала, і прыляпіцца няма дзе. Куды там — гэта нават не Львоў. Але і на нядаўняй Мінскай кніжнай выставе было на што паглядзець і чым заняцца. Пагадзіцеся, не кожны дзень выпадае пабачыць жыўцом сапраўдных пісацеляў. Я ледзь прытомнасць не страціў — за метр ад нас прабегла сама… Ну, не будзем паказваць пальцам, на выставе заўжды цеснавата, так можна камусьці і ў вока незнарок патрапіць. Але ж і праўда прабегла. Ад славы і несмяротнасці, напэўна, уцякала. У просценькай кофтачцы, бледная, з перакошаным тварам… А яшчэ на гэтым кірмашы можна вось так, абсалютна беспакарана, штурхануць локцем якога-небудзь калялітаратурнага халуя або халтурніка. І нічога. На выставе яны ўсё сцярпяць — як папера. Яшчэ і ўсміхнуцца ў адказ. А паспрабуй такому ў тралейбусе на нагу наступі — раскрычацца, напэўна, так, што і мікрафон не спатрэбіцца.
Самыя цікавыя кніжкі на кірмаш прывозяць расійцы. Здаецца, менавіта ля іхных стэндаў таўклася самая прасунутая беларускамоўная публіка. Аднак найзаймальнейшы тэкст, які падарыла сёлетняя кніжная выстава, хаваўся, як водзіцца, зусім не ў кнізе. Каб яго пабачыць, трэба было ўзняцца па-над белым пухам выдавецкіх вішняў і апынуцца на другім паверсе нашага шклянога зікурата. Тут увазе стомленай ад кніжак публікі былі прапанаваныя паштоўкі стогадовай даўніны. Адна з іх чамусьці запала ў душу — як у шчыліну паштовай скрыні.
“Милая Наташенька, — піша ў 1916 годзе невядомы мінскі адрасант нарачонай у Маскву на Вялікую Прэсню. — Сегодня вернулся изъ Гомеля, очень усталъ. Какъ отдохну, так напішу тебъ закрытое пісьмо. Городъ очень скверный и грязный да много пархатыхъ жидовъ. Будь здорова, целую кръпко-кръпко…”
Невядома, ці дажыў аўтар гэтага паведамлення да саракавых гадоў і ці пабываў ён у тым “брудным” горадзе яшчэ раз. Калі так, дык парадаваўся, напэўна, пацешыўся: за час акупацыі ў “мерзкім і скверным Гомелі” было знішчана, паводле розных ацэнак, ад 10 да 20 тысяч яўрэяў. І, мусіць, напісаў пастарэлай, але ўсё яшчэ “мілой Наташеньке” пра тое, што “городъ за последнее връмя сталъ значительно чище и краше”…
І Наташанька заліваецца слязьмі — як і дваццаць пяць гадоў таму. Але гэтым разам ад замілавання.
У тым кароткім тэксце ўражвае найперш сам падыход да інфармацыі. Змораны турботнай паездкай, прамоклымі галёшамі, вакзальнай нішчымніцай дый наагул ваенным ліхалеццем чалавек не знаходзіць у сабе ні сілаў, ні жадання сказаць блізкім нешта істотнае, цёплае, шчырае: усё адкладаецца на потым, на заўтра, на пасля перамогі… Але пры гэтым ён ну ніяк не можа абмінуць магчымасці згадаць на кавалачку кардону «пархатых жыдоў». Здзіўляе і ягоная ўпэўненасць у сваім праве пісаць гэта — пэўнасць, што ўсе зразумеюць яго як трэба: і паштар, і ваенны цэнзар, і нарачоная, і яе бацькі, якім яна «всенепрэменно» пакажа паштовачку, і тыя, на каго гэтая паперка зірне з-пад шкла праз сто гадоў. Зразумеюць і кіўнуць галавой.
Ён пісаў не нам — а атрымалася, што нам. Паштоўка дайшла куды трэба. Мілая Наташанька была толькі прамежкавым пунктам.
Ён думаў, што ступае па халодных і брудных гомельскіх лужынах, у якіх адбівалася нейкая цьмяная будучыня — а наступіў проста ў кантэкст, які ўжо ніколі не адскрэбці з падэшваў. Наступіў, спатыкнуўся і паляцеў долу — пысай у гразь.
Пішучы, выказваючыся пра свет у сваіх «незакрытых пісьмах», мы кожнага разу трапляем туды ж. У пастку кантэксту. Гістарычнага, культурнага, літаратурнага, бытавога, рэлігійнага, палітычнага… Літаратар, які піша па-расійску і лічыць сябе такім унікальным, раптам бачыць сваю задуменную постаць у кампаніі белага мурына з бакенбардамі, картавага нобелеўскага лаўрэата і тоўстага савецкага партайгеносэ. Побач з ім вырастаюць ні стуль ні ссюль Мураўёў-вешальнік, Ахматава, Маякоўскі з дзіркай у сэрцы і аўтар «Арбузіка і Бябешкі». І ўсе апантана хрэсцяцца. З імі яму і жыць, з імі гарэлку піць. Іх і пераплёўваць. Беларускі змагар, седзячы ў пустым пакоі свайго гераізму, з жахам заўважае, што ён тут не адзін: у яго на каленях Наталля Арсеннева, за спінай Колас з Купалам і Янка Філістовіч з пісталетам каля акна з відам на Валадарку, а з люстэрка гразіць кулаком Булак-Балаховіч: глядзі, засранец, не падвядзі!..
Гэта ў тым жыцці мы купляем паштоўкі, просім разагрэць піражок і ездзім у Гомель. Кантэкст дае нам магчымасць жыць вечна. Усяго толькі і трэба, што напісаць нявінны ліст Наташаньцы са сваімі ўражаннямі ад аднаго цяжкага, не самага ўдалага ў жыцці дня.
На кожную рэч можна паглядзець у кантэксце гісторыі і тым яе апраўдаць. Ну хіба мог адрасант той паштоўкі падазраваць, што, адаслаўшы нарачонай стомленую, нічым не адметную цыдулку, ён апынецца поплеч з нейкімі германскімі вайскоўцамі, якія «проста робяць сваю работу»? З расстралянымі і спаленымі дзецьмі — зусім яму незнаёмымі? Што яго пасадзяць на кучу смярдзючых трупаў? Ён жа проста ў Гомель з’ездзіў… За што яго так?
А яшчэ цікава: хто і ў якія кантэксты ўпіша Мінскую кніжную выставу? Магчыма, гэта зробіць той француз, які выступаў там у суботу, цярпліва даводзячы штосьці на сваёй мове зусім не малой аўдыторыі — і тут знянацку з суседняга стэнду грымнула песня на ўвесь кірмаш, нешта сярэдняе паміж “Канфеткамі-бараначкамі” і маршам Асаавіяхіма. Перакладчыцы засталося толькі разяваць рот, як рыбе. Можа, гэты француз нешта пра кніжкі гаварыў. Прыедзе дамоў стомлены і напіша сваёй Наталі два словы пра тое, як з’ездзіў у Мінск. І толькі дзякуючы ягонаму кароткаму мэйлу гэтая выстава будзе жыць вечна. А можа, і ён сам.
Здаецца, я ведаю прынамсі аднаго чалавека, якому ўжо цяпер шчасціць не трапляць ні ў якія кантэксты. Чалавека завуць Мікіцічна. Надоечы ў краме адна кабета скрала тварожныя сыркі — паклала ў кішэнь і паспрабавала праслізнуць міма касы да выхаду. Ахоўнік быў напагатове. “Мікіцічна, выклікай міліцыю!” — крыкнулі ёй, і яна з’явілася з падсобных памяшканняў, як багіня справядлівасці, у цесным, як прысуд, халаце беззаганна белага колеру. Узяла зладзейку ў моцныя абдымкі і павяла ў нумары. Яна не падае пысай у кантэксты, як яе муж у салату. Яна сама іх стварае. Яна не дзеліць людзей на пархатых і парадачных, не дае інтэрв’ю і аўтографаў, не ходзіць на кніжныя выставы і ездзіць у Гомель не для таго, каб пра гэта пісаць. Калі яна памрэ, гэта будзе канчаткова і незваротна. І пакой, дзе яна апынецца, будзе напраўду пусты. Ну, хіба што на стале будзе ляжаць парачка тварожных сыркоў. А больш нічога. Сыркі яна з’есць, а халат павесіць на цвік.
Альгерд Бахарэвіч, фота – Зарыны Кандрацьевай