Калі кланаваць Франца Кафку, напаіць яго да смерці кока-колай і знайсці яму Прыстойнага Выдаўца (што, у прынцыпе, адно і тое ж) – атрымаецца Стывен Кінг. Не ведаю, ці чытаў Кінг Кафку. Пэўне ж азнаёміўся ў свой час. І, відаць, зразумеў, што калі жах паўсядзённасці прыручыць і паставіць на службу людзям, ён будзе працаваць паслухмяна, нібы мірны атам.
Бо людзі любяць чытаць пра сябе. Галоўнае, каб у гісторыі быў фінал. Каб можна было загарнуць жах, як кнігу.
Некалі, у дагістарычныя яшчэ часы, я пераклаў для аднаго часопіса мала каму вядомае апавяданне Кафкі. “Сусед” – здаецца, так яно называлася. У ім вялося пра нейкага не надта паспяховага пражскага прадпрымальніка, які штодня размаўляе па тэлефоне з патэнцыйнымі кліентамі – а сусед за сцяною, такі самы камерсант, з якім герой часам сустракаецца на лесвіцы, чуе кожнае слова. І не паспявае апавядальнік развітацца і пакласці трубку, як сусед ужо выходзіць з дому, каб першаму дабрацца да замоўнікаў і – “скрасці ў мяне маю працу”. Канец.
І нічога не паробіш. Ніякіх іншых сцэнараў не прадугледжана.
Герой быў вымушаны гаварыць гучна, упэўнена, салідна, а як інакш: тэлефонная сувязь пачатку стагоддзя – няспынныя “шэпты і крыкі” перашкодаў на лініі, паміж якімі трэба неяк змясціць свае словы, каб іх пачулі. І не толькі пачулі, але і паверылі, прасякнуліся, зацікавіліся, зрабілі заказ.
…Чуваць, як за сцяной рыпіць падлога, як сусед прыхіліўся вухам да самых шпалераў, каб не ўпусціць ні слова, ні лічбы, ні шанцу. Апарат не пераставіш і на іншую сцяну не перавесіш. Гэта як ведаць, што нехта мае пароль ад тваёй электроннай пошты, і не магчы змяніць у ім ані знаку. Сімвал прэстыжу, дасягненне прагрэсу, тэлефон з мілымі паненкамі ўнутры абарочваецца трагедыяй. Сцены таннай здымнай кватэры тонкія, як лёд чалавечых дачыненняў, і яшчэ невядома, на якой глыбіні дно пад ім. І суседу на лесвіцы нічога не скажаш – ён цень, ён быў, ёсць і будзе, а пратэставаць – значыць дзейнічаць супраць паўсядзённасці: калі наважыцца на гэта, можна неўзабаве не пабачыць за дзвярыма кватэры не толькі суседа, але і лесвіцы, дома, спрэс населенага такімі самымі дробнымі камерсантамі, вуліцы, свету… Выйсці – і ступіць проста ў пустэчу.
У суседа няма тэлефона. Ягоны тэлефон – гэта ты. Ён прыкладвае цябе да вуха, як трубку. І калі ты нарэшце замаўчыш, разарыўшыся і зняверыўшыся – ён пераселіцца ў тваю кватэру, разбагацеўшы на тваіх заказах. І завалодае тваім тэлефонам. Зробіцца табою.
Тут Стывен Кінг пачаў бы сваю гісторыю. Кафка скончыў яе, так і не пачаўшы. У Кафкі, вядома, атрымалася страшней. Жах паўсядзённасці ў тым, што яна не мае канца. Што ёй не трэба чакаць канца размовы, каб выйсці на вуліцу і перамагчы. Яна ўжо тут.
Вось мая суседка таксама мае тэлефон. Суседка па трамвайным сядзенні. Яна едзе са мной па Лагойскім тракце і гучна гаворыць у сваю трубу – магчыма, нават гучней за таго Кафкавага суседа. Яна голасна называе не толькі лічбы – але і “адрасы, паролі, яўкі”, яна знаходка для шпіёна, як казалі ў цалкам сабе кафкіянскія часы, але не ў Празе. Часам мінскі трамвай – гэта “Працэс”, часам “Прыгавор”, але часцей за ўсё гэта “Сусед”. Яшчэ пяць хвілін – і я буду ведаць пра яе ўсё.
“Усё” – гэта, вядома, перабольшанне, але дакладна больш, чым пра некаторых сваіх сяброў і сваякоў. Рызыкну сказаць, што буду ведаць пра яе нават больш, чым пра сябе самога. Яшчэ толькі Кальцова, а я ўжо ведаю падрабязнасці яе інтымнага жыцця. Я ведаю, як справы ў яе сына і якога колеру ў яе ніжняя бялізна. Я валодаю значна большай інфармацыяй пра стан яе здароўя, чым пра сваё ўласнае. Наўрад ці яна чытала Кафку, гэтая цётка. Нават наконт Стывена Кінга ў мяне ёсць пэўныя сумневы. Але калі б я насамрэч быў яе ценем, яе суседам, я б не здолеў з гэтага скарыстацца.
Яна – той жах нашай паўсядзённасці, які патрабуе адначасова і Кафку, і Стывена Кінга, і кагосьці яшчэ. Хто прыхіліць вуха і пачуе? Хто апярэдзіць яе і ператворыць яе словы у тэкст?
Здаецца, мая славутая беларуская літаратура тут бяссільная. Уявім сабе таго злавеснага суседа з апавядання Кафкі і яго ахвяру, але дапусцім пры гэтым, што яны гавораць на розных мовах. Апавяданне разваліцца, як мары наладзіць жыццё з дапамогаю тэлефона. Надзея толькі на расійскамоўных. Тых, каму нічога не замінае не толькі прыкласці вуха – але і запісаць. Даць паўсядзённасці выгаварыцца, даць ёй зрабіць нам балюча. Бо сталася так, што беларуская мова ў літаратуры пакрысе і незаўважна для сябе пачала выконваць ролю анестэтыка. Кажучы пра боль і жах паўсядзённасці, яна суцішвае іх тым, што пішацца па-беларуску. “На роднай мове…”
Ніхто не напаіў нашага Кафку кока-колай да смерці. Абышлося. Замест гэтага з’явіліся яны. Новыя беларускія драматургі. Так іх, аказваецца, называюць.
Пражко, Дасько, Юлія Шаўчук ды яшчэ ўсялякія-розныя людзі без імёнаў, людзі, якіх цяжка запомніць, якія і драматургамі сябе не называюць. Такія сабе Суседзі. Як магазіны – месцы, у якіх паўсядзённасць штохвіліны зараджаецца жахам. Юлія Шаўчук – наагул кафкіянскі герой: напрыклад, яе п’еса “Жывёла” – запісаныя жывыя, сапраўдныя дыялогі, сцэны з жыцця сям’і двух маладых алкаголікаў, пастаўленыя імі самімі і імі ж апрацаваныя. Вось такое чытаць – страшна. Значна страшней, чым пра пацукоў. Яны трапілі сучаснасці ў нерв, як Кафка, і ў жывот, як Стывен Кінг. Магчыма, таму, што яны нічога не выдумляюць. Па-мойму, яны не ўмеюць выдумляць. Што яны ўмеюць – дык гэта пераводзіць фантомны боль у боль рэальны.
Сапраўды, калі я думаю пра свае найвялікшыя адкрыцці, зробленыя за апошні год у літаратуры, дык з зайздрасцю разумею, што самымі цікавымі зрабіліся яны, гэтыя невядома адкуль узятыя людзі з невыразнымі галасамі. Пішучы на “паганай маскальскай мове”, як казалі ў гады майго юнацтва, яны сказалі пра беларускую паўсядзённасць тое, што беларуская літаратура ці то хавала, далікатна робячы выгляд, што не чуе крыкаў з-за сцяны, ці то проста не разумела.
Яны дабраліся да жаху паўсядзённасці першыя – і “скралі” ў белліту яго “працу”.
Гэта здарылася мінулым летам. Жонка прачытала мне ўголас п’есу Паўла Пражко “Тры дні ў пекле” (“Три дня в аду”). І гэта сапраўды было пекла. Даўно ў Беларусі не пісалася нічога такога, што рабіла б чытачу так балюча. Напэўна, гэта таму, што яны не баяцца спускацца ў цёмную пустэчу, тыя новыя драматургі, якіх і да белліту без сораму не залічыш. Спускаюцца, гаворачы з ёй на яе мове, слухаючы яе ўважліва, не прапускаючы ні слова. А потым высвятляецца, што і пустэчы ніякай няма. Там таксама ёсць жыццё – куды ранейшы белліт паглядаў гідліва і без асаблівага інтарэсу. Жыццё ў пекле. А хто сказаў, што права жыць тут маем толькі мы?
І вось жа бяда якая. Калі тая жанчына з трамвая (якая ўсё яшчэ крычыць у сваю трубу, робячы сваімі суседзямі дваццаць чалавек, руйнуючы ўсе сцены і абсалютна не баючыся, што нехта скрадзе ў яе – яе) прачытае нашых кафкаў і кінгаў – яна сябе не пазнае. Ды яна і не стане іх чытаць. Не асіліць. Але гэтых антыдраматургаў яна адолее. Адолее, пакрыўдзіцца і слушна зробіць – літаратуру можна будзе павіншаваць. Людзі любяць чытаць пра сябе. Але не любяць, калі за імі запісваюць. Пекла ўсё ж. Неўдобна какта.
Альгерд Бахарэвіч