Нягледзячы на паважны ўзрост і багатую гісторыю, сталіцай Мінск з’яўляецца нядоўга. Большую частку часу гэта быў вечны абласны цэнтр. Чаму за горадам замацавалася рэпутацыя перавалачнага пункта? Хто даў Мінску мянушку “смуроднае габрэйскае мястэчка”? Чаго мы не ведаем з гісторыі нашага горада? Хто засяляе сталіцу і фармуе яе гарадскую культуру? Кім быў разбураны Мінск падчас вайны і навошта яго працягваюць разбураць ў наш час? Пра гэта ў чарговым інтэрв’ю праекта “Культура паляпшае жыццё!” расказвае Аляксандр Памідораў, музыка і неабыякавы гараджанін.
— Наш горад знішчаюць пастаянна: пачынаючы з бітвы на Нямізе 1067 года (першай згадкі ў летапісах) і да гэтага часу. Але адна справа, калі гэта адбываецца ў ходзе вайны, і іншае, калі ў мірны час улады горада з маўклівай згоды яго жыхароў планамерна і безадказна руйнуюць архітэктурныя помнікі.
— Пад разбурэннем ў мірны час маецца на ўвазе “фірмовая” беларуская рэканструкцыя?
— Так, цяперашняя рэканструкцыя, рэстаўрацыя, перапрафіляванне, “творчыя” лабараторыі — гэта працяг традыцый 1950-1960 гадоў, калі пад кіраўніцтвам галоўнага архітэктара Мінска Уладзіміра Караля вяршыўся лёс гістарычнага цэнтра горада. Дарэчы, многія беларусы ахвотна вераць у легенду пра тое, што сталіца была знішчаная ў перыяд Другой сусветнай вайны. У ваенны час Мінск пацярпеў, але быў канчаткова разбураны, ужо будучы адваяваным: у выніку бамбаванняў савецкай авіяцыі 4 або 5 ліпеня 1944-го года.
— Пасля вайны аблічча Мінска ўдалося аднавіць?
— Такую мэту кіраўніцтва не ставіла, і на партыйным узроўні горад аднаўляць не хацелі. А паводле выразу тагачаснага галоўнага архітэктара, спадара Караля, Мінск быў “смярдзючым габрэйскім мястэчкам”. Спачатку планавалі ўзводзіць новы горад, потым вырашылі будаваць на рэштках старога.
— Аднаўляць знішчаны горад — добрая агульная справа для яднання нацыі пасля вайны, ці не так?
— Згодзен, але адбудоўвалі Мінск не беларусы. Часцей гэта былі людзі, для якіх наш горад не быў гістарычнай радзімай іх дзядоў і прадзедаў: з 1939 года з мэтай размыць нацыянальны фонд Заходняй Беларусі і папоўніць чалавечыя страты 1937 і 1938 гадоў да нас накіроўвалі людзей з Цэнтральнай Расіі. Пасля вайны беларусы з’язджалі з роднай краіны на будоўлі ў Сібір, а ў Беларусь наганялі людзей з Расіі. Усё гэта супала з эксперыментамі па размыванні і знішчэнні беларускай мовы: менавіта тады наша мова пачала злівацца з рускай, бо Савецкаму Саюзу была нявыгадная беларуская зямля з нацыянальнай свядомасцю. Кіраўніцтва казала сваім грамадзянам: мы — не беларусы, а не латышы, не літоўцы, мы — савецкі народ, у нас адна мова — руская, адна радзіма — Савецкі Саюз.
— І кожны прывіваўся да новай радзімы па ўказцы?
— Былі тыя, хто прывык да новай “мамы”, як, напрыклад, Уладзімір Мулявін. Ён перад войскам трапіў у Мінск і за некалькі гадоў не проста заняў сваю музычную нішу, а стаў са сваім ансамблем сімвалам нашай краіны! А для большасці любоў да новай радзімы была непатрэбнай: гэты горад не мой, ён мне чужы, я жыву ў ім часова. Нічога не змянілася з часоў вайны: з 70-х гадоў Мінск працягваюць засяляць прыезджыя (з іншых беларускіх гарадоў і вёсак), якія, як і належыць прыезджым, паводзяць сябе агрэсіўна, абараняюцца, таму што трапляюць у новае асяроддзе і не ведаюць, чаго ад яе чакаць. Для такіх людзей сталіца як горад не ўяўляе каштоўнасці — у іх нават назіраецца падспудна нелюбоў да Мінска праз унутраныя пастаянныя стрэсы (ім трэба аглядацца, канкураваць, нешта даказваць сабе і іншым, самасцвярджацца).
— Атрымліваецца, горад магчымасцяў — гэтакі перавалачны пункт? Ні любові, ні прыхільнасці, ні гонару, а нашу гарадскую культуру фармуюць прыезджыя людзі, сяляне.
— Так, Мінск быў і застаецца перавалачным пунктам і магчымасцю зарабіць у ім грошы. Мы з вамі нарадзіліся ў тыя часы, калі ў буйных гарадах ішлі працэсы індустрыялізацыі: інтэрнаты, забудовы, дзяржаўныя прадпрыемствы, паняцце “ліміт” на іншагародніх. У 1950-1980 гады ў Беларусі (як ва ўсім СССР) была свая форма прыцягнення некваліфікаванай рабочай сілы на прамысловыя прадпрыемствы ў буйныя гарады. Ліміта (ці “лімітчікі”) — агульная назва людзей, якія траплялі на працу на канкрэтнае прадпрыемства па такім “ліміце прапіскі”. У 70-80-я гады на гэтых людзей партыйнымі, можа, і “ўскладалася надзея” (што яны будуць будаваць, развіваць і прасоўваць Мінск), але цалкам заканамерна аказалася, што пакаленне лімітчыкаў больш цікавілася асабістай кар’ерай і вонкавым поспехам.
— Ці варта наогул спадзявацца ў “прасоўванні” гарадской культуры на лімітчікаў?
— Ліміта і цяпер кіруе балем. Як можна спадзявацца на дачасніка? “Адраджэнцы” спадзяваліся на моладзь, якая нарадзілася ў 80-х гадах, але і гэтае пакаленне згубленае і выпушчанае. Гэтыя людзі ўжо дарослыя, яны маюць вышэйшую адукацыю, вопыт, падарожнічаюць, маюць магчымасць параўноўваць і думаць самастойна, але аддаюць перавагу таму, каб гэтага не рабіць, бо яны выхаваныя на каштоўнасцях, дэклараваных апошнія 18 гадоў.
— Гарадская культура фармуецца не толькі гарызантальна (ад чалавека да чалавека), але і вертыкальна (ад улады да народа). Якія культурныя каштоўнасці ў тых, хто намі кіруе? І як гэтыя каштоўнасці ўплываюць на нас, звычайных гараджан?
— Галоўнай каштоўнасцю для нашага грамадства застаецца дабрабыт: трохпакаёвая кватэра (а лепш — дзве, каб і дзецям), дача (таксама пажадана не адна), машына (кожнаму члену сям’і) і пабольш грошай. Каштоўнасці, якія транслююцца кіраўніцтвам краіны, ліха пераймаюцца грамадзянамі. Але такая псіхалогія бытуе тут ужо вельмі даўно: грошай сабраў, кабанчыка закалоў, мяска прадаў, грошыкі паклаў пад працэнты ў банк. Цяпер у нас перыяд адноснага дастатку. У людзей назіраецца часцей жывёльная, страўнікавая, спажывецкая цікавасць: купіць сабе, каб было прыгожа. Я гэта называю эстэтыкай вязанай сурвэткі на тэлевізары.
Праўда, яшчэ пару дзесяцігоддзяў таму сацыяльная актыўнасць у грамадстве была больш высокай: народ не баяўся падымаць важныя культуралагічныя спрэчкі, адстойваць меркаванне большасці гараджан. Цяпер такія людзі таксама ёсць, але яны мяне часам здзіўляюць сваім маўчаннем, абыякавасцю, пасіўнасцю.
— Што для вас з’яўляецца прыкладам сацыяльнай актыўнасці насельніцтва?
— Напрыклад, у красавіку 1986 года ў цэнтры горада высеклі сквер, пачалі капаць катлаван і будаваць Палац Рэспублікі. Паводле генплану ў ходзе гэтага будаўніцтва Верхняга горада не павінна было застацца.
Групы людзей, нікім цэнтралізавана не кіраваныя, “Майстэрня”, “Талака” і “Тутэйшыя”, З. Пазняк, іншыя гісторыкі і археолагі з Акадэміі навук паднялі такую буру, што ўлады былі вымушаныя арганізаваць гарадскую выставу і прадставіць на ёй усе праекты развіцця горада ад Другой сусветнай вайны. Выстава замест тыдня пратрымалася паўтара месяца. Людзі з пералічаных вышэй аб’яднанняў прыходзілі на выставу і паралельна з партыйнымі экскурсаводамі расказвалі ўсё як ёсць. Напрыклад, адзін з кіраўнікоў легендарнай мінскай “Талакі”, Сяргей Вітушка, царства яму нябеснае, казаў на выставе: “Выбачайце, тут не толькі пабудуюць выдатны шырокі праспект і палац, але для гэтага разбураць будынак 18-19 стагоддзяў”. На выхадзе з выставы ляжалі кнігі, дзе можна было пакінуць свой подпіс за захаванне Верхняга горада. Тады было сабрана каля 150 тысяч подпісаў гараджан: тэхніку адагналі, Верхні горад захавалі. Але даволі своеасабліва — абнеслі плотам і кінулі на самаразбурэнне. Праўда, дзе-нідзе далі памяшканні для майстэрняў Саюза мастакоў.
— А сёння чаго не хапае беларусам для выказвання сваіх інтарэсаў — упэўненасці, сацыяльнасці актыўнасці?
— У беларусаў адсутнічае гонар за сваю нацыю, асабістая адказнасць за нашу краіну, горад, раён. У Мінску няма нічога свайго для людзей, таму што гэты горад — савецкі. Пачуццё свайго для большасці людзей стала ледзь зразумелым толькі ў 90-ыя гады з пачаткам прыватызацыі кватэр і дачных участкаў. “Гэта мы не аддамо, таму што яно наша”, — такое мысленне ў людзей толькі пачынае фармавацца. Пройдзе нейкі доўгі час, перш чым яно сфармуецца ў дачыненні да краіны, горада.
— А калі параўнаць сталіцу з беларускімі гарадамі, у Мінску адчуваецца сталічны дух?
— Калі браць на ўзроўні краіны, то мы, безумоўна, — сталіца. Прыязджаючы ў Віцебск, Гародню ці Берасце, разумееш, што гэтыя гарады крыху ніжэйшыя, чым Мінск. Нягледзячы на тое, што Віцебск і Гародня стаяць на пагорках, усё роўна адчування вышыні ў іх няма.
Мне асабіста падабаецца параўноўваць Мінск з Пецярбургам, бо гэтыя гарады духоўна ў чымсьці блізкія. Толькі ў адрозненне ад мінчан у піцерцаў заўсёды было адчуванне, што “я — піцерац”. Пачынаючы жыць у Пецярбургу, ты адразу трапляеш у жорсткія жорны гэтага горада, які пабудаваны на крывішчы, на касцях, з вельмі выразным і адзіным укладам жыцця для яго жыхароў. У нашых людзей не адчуваецца “я — мінчанін”, у нас наогул адсутнічае разуменне свайго — яго выбілі.
— Вы маеце на ўвазе разуменне свайго як ўласнасці або індывідуальнасці?
— Свайго як свайго. Я перакананы, з мноства маленькіх “маё” можа вырасці адно вялікае “наша”. Калі параўнаць Мінск з Варшавай, то там прыезджых не менш, чым у нас, але ў пэўныя моманты карэнныя жыхары і прыезджыя робяцца адзіным цэлым: ёсць гонар за свой раён, за горад, ёсць важнае каштоўнаснае адчуванне краіны, нацыі.
— Мінск часта параўноўваюць з Масквой (па архітэктуры, грамадскіх тэндэнцыях). Але ў Маскве слова “масквіч” гучыць горда. У нас жа “мінчанін” — нешта каламутнае і расплывістае, наогул не зразумела, навошта яно.
— Так, з нас лепяць Маскву і робяць Мінск выдатным месцам для людзей з Расіі з тоўстымі кашалькамі. А гэта спараджае істотныя змены ў нашай эканоміцы, напрыклад. Не разумею, чаму двухпакаёвая беларуская кватэра каштуе 60-70 тысяч долараў. Гэтым, як мінімум, на мой погляд, павінен займацца КДБ, бо тут цэлая праблема: каму выгадна пастаяннае штучнае накручванне цэн пры нашых невялікіх заробках? Часта людзі хаваюцца за нізкі ўзровень жыцця, за пастаянную неабходнасць вырашаць эканамічныя пытанні сваёй сям’і. Але калі КДБ зоймецца цэнамі на жыллё (і наогул, сваёй справай), калі кошты на прадукты стануць меншымі, калі жыццё людзей будзе лягчэйшым і стабільнейшым, ці пойдуць людзі адстойваць парк культуры і адпачынку імя Горкага? Не пойдуць. Хоць тым, хто хадзіў у гэты парк з самага дзяцінства, зусім не патрэбная гасцініца, якая там будуецца.
— Дык чаму ніхто не выходзіць з заклікам спыніць яе будаўніцтва?
— Выйсці з заклікам спыніць маштабнае будаўніцтва — гэта праявіць патрыятызм і стаўленне да таго, што адбываецца. Мы не патрыятычныя ў сваёй большасці, не любім свой горад, не ўдзельнічаем ў яго жыцці. А калі б кожны чалавек выйшаў і сказаў: “Я супраць таго, каб у парку Горкага будавалі гасцініцу, таму што я хадзіў сюды на трэніроўкі на тэнісныя корты, таму што гэта парк майго дзяцінства…” Дарэчы, парк імя Горкага — гэта тэрыторыя культуры і адпачынку пачатку 19 стагоддзя. Народ мала цікавіцца гісторыяй горада, і гэтае няведанне часам тлумачыць абыякавае стаўленне людзей да горада.
— Ці здольныя веды аб горадзе зрабіць нас культурнейшымі?
— Вядома, і тут важна не ведаць нешта аб канкрэтным будынку, а выяўляць шчырую зацікаўленасць жыццём горада ў розныя перыяды. Адчуваць сувязь з ім.
Кожны горад трансфармуецца: існуюць старыя і з’яўляюцца новыя месцы, ёсць месцы-канстанты. Што тычыцца Мінска, тут ёсць гістарычныя раёны, дзе сяліліся багатыя, дзе — бедныя, дзе былі задворкі, дзе жыла багема, дзе “клубілася” жыццё, і людзі “аджыгалі”, а дзе адпачывалі — гэта шалёна цікава ведаць, бачыць, як развіваўся твой горад!
— А чаму так мала фільмаў пра Мінск? У літаратуры горад прадстаўлены шырэй?
— Чамусьці апяваць сталіцу БССР у кіно было не прынята. Па пальцах можна пералічыць фільмы, дзе можна разглядзець нашы вуліцы 60-х, 70-х, 80-х. А сённяшні Мінск — гэта часцей месца для здымак расійскіх серыялаў другога гатунку, якія выдаюць беларускую сталіцу за Маскву або, што характэрна, за расійскую глыбінку 70-х!
У літаратуры і ў жывапісе, як і ў кіно, Мінска як такога няма, ён, відавочна, не быў любімым родным горадам для прадстаўнікоў мастацтва. Магу адзначыць нешматлікіх — А.Глобус, Л.Вольскі, Д.Падбярэзскі, С.Пясэцкі — вось яны ў сваіх творах дэманструюць любоў да Мінска. З гэтымі аўтарамі быццам разам шпацыруеш па мінскіх дварах і падвалах, пражываеш гісторыю ў розных плоскасцях, даведваешся нешта новае, фантазіруеш, урэшце!
— Ганарыцца — гэта актыўна праяўляць сваю пазіцыю, а прыстасоўвацца — пасіўна згаджацца з чымсьці ўстояным. Можа, беларусы занадта пасіўныя?
— Кожны сам для сябе вырашае. Але цяперашняя сітуацыя ў грамадстве паказвае: выжывае не разумны, не той, хто яркі і таленавіты, а той, хто хутчэй паспеў прыстасавацца. З пункту гледжання эвалюцыі гэта, магчыма, і правільна, але такіх робіцца ўсё больш, і горш за ўсё, што таленавітыя людзі стамляюцца, перагараюць і згараюць, пачынаюць працаваць на сябе і нічога не аддаюць іншым. Стала нешта аддаваць у нашай краіне — справа няўдзячная. І наш горад, і наша зямля багатая людзьмі, але багатая імі як угнаеннем, таму што яны ўсе ляжаць у зямлі. Людзі выгараюць і кладуцца ў зямлю (сваю ці чужую). Зразумела, чаму ў нас няма вуліцы імя Васіля Быкава або нават завулка імя паэта Анатоля Сыса, але затое можа з’явіцца вуліца Уга Чавеса?
Сярод нас ёсць адукаваныя і інтэлігентныя людзі, у якіх на ўсе маецца сваё ўласнае меркаванне і гатоўнасць адэкватна ўспрыняць чужы пункт гледжання. Гэта радуе. І хай нехта разумее сэнс словазлучэння “самаразбурэнне нацыі”, сумна, што ўсе астатнія жывуць паводле законаў масавай свядомасці, а яшчэ горш — трымаюцца прынцыпу “мая хата з краю”.
Ганна Трубачова, Наталля Гузель
Фота — Аляксандр Tarantino Ждановіч
(Журналісцкае агенцтва “Таранціны і сыны”)