Да 100-годдзя заканчэння Першай сусветнай вайны…
Першая сусветная вайна ў Беларусі непапулярная. Мала рэканструктараў па канфлікце, практычна ніякай папулярызацыі, амаль няма знакавых месцаў – хіба што Брэст, дзе быў падпісаны «пахабны» мір, ды яшчэ троху Смаргонь. А між тым само існаванне незалежнай Беларусі ўпершыню стала магчымым толькі і выключна ў выніку Першай сусветнай.
Тры з чатырох гадоў канфлікту фронт праходзіў па беларускіх землях. Ужо гэтага цалкам хапае, каб ведаць пра гэтую глабальную бойню крыху больш. Сёння пагаворым пра Нарачанскую аперацыю, якая пачалася 102 гады таму, у 1916-м.
У той вайне па адзін бок стаялі так званыя Цэнтральныя дзяржавы (Германія, Аўстра-Венгрыя, Турцыя, пазней – Балгарыя), а па другі – саюз Антанта (Францыя, Вялікабрытанія, Расійская імперыя і шмат меншых саюзнікаў). Пачатак канфлікту атрымаўся ўдалым для Германіі і яе сяброў: нягледзячы на тое, што першы «бліцкрыг» у 1914 годзе не атрымаўся, у цэлым немцы ўпэўнена рулілі на полі бою. Жорсткія паразы былі нанесеныя ў 1915 годзе Расіі, на захадзе ангельцы і французы толкам нічога не маглі зрабіць з «тэўтонскай лютасцю». І разам з тым з часам аптымізму ў германскага камандавання стала менш. Бліскучыя перамогі не прыводзілі да канчатковых вынікаў, пабітыя праціўнікі адмаўляліся здавацца, а харчавання і запасаў у Цэнтральных дзяржавах рабілася ўсё менш: ангельскі флот з першых дзён вайны ўсталяваў блакаду. Трэба было нешта тэрмінова рабіць, інакш Германіі і яе саюзнікам пры ўсіх перамогах пагражала самая звычайная галодная смерць.
Саюзнікі па Антанце між тым таксама жадалі хуткай перамогі. Галодная смерць ім не пагражала, але зацягванне вайны магло прывесці да велізарных страт, несці якія ніхто не жадаў. Расія, са свайго боку, хацела адпомсціць за паразы 1915 года, калі рускія войскі адступілі з Польшчы, Літвы, Галіцыі і пакінулі амаль палову беларускіх зямель. На 1916 год назначаўся буйны скаардынаваны наступ ангельскіх, французскіх, рускіх і італьянскіх войскаў, які павінен быў скончыць з германскай небяспекай – пачаць збіраліся летам. У Берліне пра гэта ведалі і рыхтаваліся.
У лютым 1916 года германскі ўдар абрынуўся на Францыю, загрымелі баі пад Вердэнам – гэта была знакамітая «вердэнская мясарубка». Стала не да планавання будучых наступаў, пытанне стаяла ўжо пра элементарнае выжыванне. Усе наяўныя рэзервы французаў накіроўваліся да Вердэна. Дапамагчы папрасілі і Расію. Імперыя абавязалася правесці магутны наступ, які павінны быў прымусіць немцаў перакінуць як мага больш сіл на ўсход і тым выратаваць Францыю і Антанту.
Наступаць Расія была не гатовая. Толькі што папоўненыя пасля катастрафічных страт 1915 года войскі былі дрэнна навучаныя, не хапала артылерыі, боепрыпасаў, афіцэраў… Тым не менш вырашылі паспрабаваць. Галоўны ўдар наносіўся на беларускіх землях, у раёне возера Нарач. На поўнач і на поўдзень ад возера 2-я расійская армія мусіла прарваць германскі фронт і адрэзаць ад галоўных сіл віленскую групоўку немцаў – гэта магло змяніць усю сітуацыю на фронце.
Што рускія рыхтуюць ўдар, немцы ведалі. Праўда, дзівіліся, навошта біць менавіта каля Нарачы, у самым нязручным для гэтага месцы. Камандуючы Гіндэнбург пісаў: «Спачатку я не паверыў, што рускія сапраўды выберуць для вялікага ўдару пункт, які ляжыць далёка ад іх найлепшых чыгунак і далей, размесцяць свае масы на такой малой прасторы і дадуць падначаленым камандзірам так мала магчымасці для манеўру праз умовы мясцовасці. Падзеі, што адбыліся, паказалі мне наступ немагчымага».
Для «немагчымага» ўдару Расія сабрала велічэзныя сілы. 2-я армія, якая наносіла галоўны ўдар, уключала больш за 350 тысяч штыкоў і 16 тысяч шабляў. Амаль 300 цяжкіх гармат і больш за 600 лёгкіх павінныя былі пракласці дарогу пяхоце. Перавага над немцамі была жахлівая: германскія войскі маглі засяродзіць тут крыху больш за 73 тысячы штыкоў і 8200 шабель і крыху больш за 700 гармат.
Галоўны ўдар сабраліся наносіць дзвюма групамі: тры корпусы білі на поўнач ад чыгункі Паставы – Свянцяны, яшчэ тры – паміж азёрамі Нарач і Вішнеўскае. На поўнач стаялі корпусы 1-й і 5-й армій, але іх дзеянні ўжо выходзяць за рамкі артыкула.
Як і сцвярджаў Гіндэнбург, месца для нападу было абранае вельмі дрэннае. Лясы, балоты, поўная адсутнасць шашы, дарогі, якія ператвараліся зімой у месіва бруду, дзе вазы гразлі па восі. А за ўсім гэтым – нямецкая абарона глыбінёй да 2 кіламетраў. А за ёй – бруд і бездараж, так, што нават прарыванне фронту нічога не гарантавала, хуткае развіццё прарыву было немагчымым. Тым не менш наступаць вырашылі тут.
З 14 сакавіка рускія прылады адкрылі агонь, прыстрэльваючыся па пазіцыях. Вялікай шкоды гэтыя залпы не нанеслі, затое добра паказалі немцам, дзе менавіта вораг збіраецца наступаць. І 18 сакавіка пачалося.
Амаль увесь дзень рускія батарэі мяшалі з зямлёй нямецкія пазіцыі. Самі немцы прызнавалі, што маштабы артпадрыхтоўкі для Усходняга фронту былі беспрэцэдэнтнымі. У 16:00 прылады заціхлі, і велізарная маса рускай пяхоты рушыла наперад па цясніне паміж Нараччу і возерам Вішнеўскім.
Праўда, «беспрэцэдэнтнай» моц артылерыйскага ўдару была толькі па рускіх мерках, і дасягалася яна проста: параўнальна невялікі запас снарадаў, які быў у распараджэнні, звезлі ў адно месца і вывалілі на акопы германскай арміі. А 2-я армія наступала як мінімум у трох месцах – гэта значыць, што ў двух з іх салдаты ішлі наперад наогул без сур’ёзнай артпадрыхтоўкі …
Генерал-кватармайстар 9-й нямецкай арміі Макс Гофман успамінаў: «З 18 па 21 сакавіка і затым яшчэ раз дваццаць шэсць доўжыліся пяхотныя атакі, уведзеныя, як заўсёды, смела, настойліва, нягледзячы на цяжкія страты». А страты былі сапраўды страшнымі. У першы дзень наступлення быў захоплены параўнальна невялікі ўчастак зямлі, 2 на 4 кіламетры, і пабіты адзін Бадэнскі пяхотны полк. За гэта давялося заплаціць вялікую цану: 1-ы армейскі корпус страціў 50 афіцэраў і 5600 радавых, 1-й Сібірскі – 33 афіцэраў і 3000 радавых, 36-ы армейскі – 19 афіцэраў і 2030 радавых. Складзеныя разам гэтыя страты даюць больш за 15 000 – насельніцтва невялікага горада. Нямецкія страты, па іх дадзеных, былі невялікія, не больш за 560 чалавек. Некаторыя даследчыкі схільныя не верыць такім сціплым лічбам – маўляў, немцы падправілі статыстыку, – але іншыя іх дадзеныя звычайна не разыходзіліся з праўдай, што дае падставы для згоды з гэтай велізарнай розніцай. Усе падставы для гэтага, зрэшты, былі, бо нямецкія кулямётныя гнёзды не былі падушаныя. Дрот застаўся цэлым, і на ім гінулі цэлыя роты.
Назаўтра ўсё пачалося спачатку. Толькі яшчэ страшней – пайшла адліга, патрэскаўся лёд, палонкі ў нізінах былі настолькі глыбокімі, што байцы правальваліся па пояс. «Людзі дабіраліся да драцяной сеткі, – успамінаў удзельнік баёў, – але прайсці праз яе не маглі. Тады пад моцным ружжовым, кулямётным і артылерыйскім агнём яны лажыліся і акопваліся, каб ірваць гэты дрот ноччу, а параненыя адпаўзалі назад. Але днём было цёпла, а ўначы стаялі маразы. Шынялі салдат, мокрыя ад дзённых дажджоў і ад бруду, за ноч прымярзалі да зямлі, і часам параненыя ляжалі па 2-3 дні».
На ўчастку Бадэнскага палка за 18-21 сакавіка атрымалася ўзяць хоць колькі-небудзь значную колькасць немцаў у палон: больш за 1200 чалавек. На іншых участках наступлення гэтыя лічбы былі смяхотнымі: так, пад Паставамі ўзялі ўсяго 2 афіцэраў і 180 радавых. Першая лінія абароны немцаў была з грахом папалам узятая, і абодвум бакам здавалася, што фронт прарваць, хаця б і з вялікімі стратамі, усё-ткі атрымаецца.
Не ўдалося. Маючы абсалютную перавагу ў паветры, немцы хутка вызначылі месцы найбольшай канцэнтрацыі рускіх і гэтак жа хутка сабралі сілы для контрудару. Прыкладная схема процідзеяння выглядала так:
1) Першая лінія абароны немцаў страляла з усяго, што магло страляць, наносячы максімальныя страты рускім войскам.
2) Калі ў выніку прасоўвання праціўніка ўзнікае небяспечная сітуацыя, войскі з першай лініі сыходзяць.
3) Рускія займаюць кінутыя акопы, часта напаўразбураныя. Акапацца грунтоўней не дае бездараж.
4) Немцы наносяць контрудар. Утрымацца на толькі што захопленых пазіцыях у рускіх не атрымліваецца – няма сувязі, рэзерваў, артылерыйскай падтрымкі.
5) Паўтараць да гатоўнасці.
Даходзіла да смешнага: пасля баёў рускія папракалі ўласных артылерыстаў у тым, што яны… вельмі шмат стралялі, пашкоджваючы варожыя акопы так, што тыя пры іх заняцці не маглі даць патрэбнай абароны. Нярэдкімі былі выпадкі агню па сваіх – адсутнасць нармальнай сувязі прыводзіла да поўнай няўзгодненасці дзеянняў. Авіяцыя карэктаваць агонь не магла, бо… яе ў прынцыпе і не было. Ужо згаданы 36-ы армейскі корпус, напрыклад, «абслугоўваўся» АДНЫМ самалётам. У выніку ўсе групы, што прарваліся, неўзабаве выбіваліся з занятых пазіцый і, несучы велізарныя страты, адкочваліся назад.
28 сакавіка Мікалай II з горыччу вымушаны быў прызнаць, што наступ час прыпыніць. У лісце да жонкі ён абяцаў «выпрацаваць іншы план», але атрымалася як заўсёды. Прыдумваць нешта новае было ўжо позна – да 26 сакавіка немцы цалкам ліквідавалі праблемы на фронце і былі гатовыя трымацца і контратакаваць колькі трэба. «Да канца сакавіка рускія атакі ўжо высіліліся. Як тады казалі без перабольшання, яны патанулі ў “балоце і крыві”. Страты рускіх былі надзвычайнымі. Тонкія лініі нашых адважных войскаў, яшчэ добра навучаных і з вялікай колькасцю афіцэраў, панавалі над масавай тактыкай дрэнна навучанай рускай арміі», – успамінаў начальнік нямецкага штаба Эрых фон Людэндорф.
Поўным правалам скончыўся і наступ 2-й арміі ў Нарачы, і дапаможныя дзеянні пад Дзвінскам і Якабштатам. Страты перавысілі 100 тысяч чалавек без якога-небудзь поспеху. Нарачанская бітва стала адной з самых буйных бітваў, якія вяліся на тэрыторыі Беларусі, і адным з самых яркіх прыкладаў таго, да чаго прыводзіць некампетэнтнасць камандавання і дрэнная падрыхтоўка войскаў. Многія з дапушчаных на Нарачы памылак былі ўлічаныя і выпраўленыя ў Брусілаўскім прарыве, але жыць Расійскай імперыі заставалася менш за год.
Дзяніс Буркоўскі
