Ідэйная раздвоенасць ці прыродная дыхатамія – як ні фармулюй, гэта ўсё вызначальныя рысы, якія яскрава дэманструюць адсутнасць цэльнасці ў беларускім кіно. Аднак не трэба ставіцца да гэта як да непазбежнай слабасці. Пакуль скептыкі дарэмна ломяць філасофскія дзіды, разважаючы, ці ёсць айчыннае кіно ўвогуле, аптымісты глядзяць гэтыя «неіснуючыя» фільмы і с жарсцю іх абмяркоўваюць. Пакуль чыноўнікі імкнуцца заканадаўча абмежаваць яго ці хаця б ідэалагічна «адфільтраваць», мастакі здымаюць усё больш, руйнуючы ментальныя муры цэнзуры. Ненавіснікі яго на дух не пераносяць, аматары – толькі ім і дыхаюць. Усе гэтыя справядлівыя супярэчнасці пераплеценыя між сабой – і з іх складваецца цвёрды падмурак сучаснай кінематаграфіі, які мае магчымасці і сапраўдную моц шчыра здзіўляць свайго гледача.
Вось ці чакаў хто, што такі моцны выбух настальгіі па ліхіх дзевяностых выкліча ў нас драмедзі «Крышталь» Дар’і Жук? Ці што «Сума» Андрэя Куцілы першай з беларускіх стужак атрымае ўзнагароду на статусным еўрапейскім дакфестывалі IDFA? Вядома, не. Адсутнасць завышаных чаканняў неўзабаве стварыла ў Беларусі прастору для здзяйснення сапраўдных цудаў, на якія большасць з нас нават не разлічвала.
Нацыянальная кінапрэмія Беларусі. Свята ампутаванага сумлення
Асаблівым сюрпрызам стала і з’яўленне стужкі «Дэбют» Анастасіі Мірашнічэнка ў нацыянальны пракаце, якую журналісцкая супольнасць змагла паглядзець яшчэ мінулай восенню. Можна спытацца: што тут такога асаблівага? Але не спяшайцеся з адказам. Гэта можа падацца дзіўным, аднак трапіць на вялікі экран у сваёй краіне здольныя далёка не ўсе нашыя фільмы – настолькі моцная канкурэнцыя з боку галівудскага і расійскага кіно за ўвагу аўдыторыі. А для аўтарскай дакументалістыкі гэта амаль фантастычны ўчынак. Але як мы ўжо ведаем, нічога немагчымага ў беларускай кінапрасторы не бывае. Таму лепей цяпер, чым ніколі.
Тым больш што і сама стужка не такая простая. «Дэбют» прысвечаны беларускім жанчынам, што трапілі за краты. Дзеянне адбываецца на тэрыторыі гомельскай выпраўленчай калоніі №4, дзе больш за дзесяць гадоў працуе ініцыятыва «Тэатр у турме». Яе кіраўнік, актор аблдрамтэатра Аляксей Бычкоў, ставіць п’есы, у якім галоўныя ролі граюць зняволеныя. Ці «спецкантыгент», як пра іх кажуць службовыя асобы, ненаўмысна дэгуманізуючы зняволеных людзей.
На гэтым прынцыпе ўвогуле пабудаваная нашая (але хапае і замежных прыкладаў) пенітэнцыярная сістэма. Асуджаных адзяваюць у аднолькавую форму, прымушаюць да цяжкай схематычнай працы, пэўнага распарадку дня, жорсткім правілам паводзін, абмяжоўваючы сувязь іншым светам. За гады такога «жыцця» губляецца ўсялякая індывідуальнасць, сувязь з рэальнасцю. Асоба размываецца да стану жывой функцыі, пазбаўленай волі і ўласных жаданняў. Іх замяняе схематызм і адпрацаваныя турэмнай адміністрацыяй інстынкты. Менавіта праз гэта, калі людзі атрымліваюць доўгачаканую свабоду, ім цяжка сацыялізавацца і так цягне вярнуцца за краты. Менавіта гэтай праблеме была прысвечаная культавая галівудская драма Фрэнка Дарабонта «Уцёкі з Шоўшэнка». Мірашнічэнка таксама звяртаецца да гэтай тэмы, раскрываючы яе на нявыдуманай, рэчаіснай глебе.
«Дэбют» усебакова (наколькі гэта дазволіла зрабіць МУС, чый дазвол на здымкі бралі аўтары) назірае за бытам калоніі. Вось яе жыхары роўным строем ідуць на працу, праходзяць дагляд з боку аховы. Потым шыюць верхнюю вопратку для сілавікоў у швейным цэху. Пасля працы чысцяць бульбу і вараць макароны – гатуюць ежу для ўсіх вязняў. І так дзень за днём, год за годам. Ратункам для часткі жанчын становіцца згаданы раней тэатральны гурток, дзе яны змогуць на эмацыйным узроўні адчуць сябе свабоднымі, пражыўшы іншае жыццё дзякуючы мастацтву. Пакуль ідзе падрыхтоўка пастаноўкі, гераіні «Дэбюту» будуць расказваць пра сябе, успамінаць блізкіх людзей, дзяліцца з кінакамерай сваімі турботамі і страхам перад будучыняй.
«Адной крыві». Перамога кансерватызму
Па сутнасці, перад намі вытворчая камерная драма, эмацыйна вельмі насычаная – ухіліцца ад суперажывання жанчынам ніяк не атрымаецца. Дзеля гэтага аўтары працуюць на скрыжаванні назіральнай кінадакументалістыкі і звычайнага тэлерэпартажу, спрашчаючы для гледача ўваход у схаваны ад усіх сусвет зняволеных. Мы таксама абмінаем традыцыйнае знаёмства з імі, якое нас чакае толькі ў самым канцы, дзеля таго, каб багаж правінаў не замінаў спагаднасці. На гэтае відавочнае маніпуляванне можна закрыць вочы, бо гаворка ідзе не пра наўмысных злачынцаў-рэцэдывістаў, а пра людзей, якія заблукалі ва ўласным жыцці і цяпер у гэтым каюцца.
Не зважаючы на мінулае гераіняў, рэжысёр у сваю чаргу адкрыта не крытыкуе карную турэмную сістэму, якая змушае сваіх падапечных пакутаваць. У «Дэбюце» выкарыстоўваецца мяккі і вельмі жаночы позірк на праблемы існавання чалавека ў нечалавечых ўмовах. З аднаго боку, гэта дазваляе абмінуць распаўсюджаныя стэрэатыпы турмы як месца, дзе пануюць гвалт і злодзейскі закон. З іншага – недастаткова артыкулюецца маральны ціск, які ўзнікаючы праз недасканаласць беларускага заканадаўства. Яго вытокаў няма, яны праступаюць толькі ў слязах на шчоках жанчын. Так, турма – гэта не месца для адпачынку, але інструментам для разбурэння індывідуальнасці асобы яна быць не павінная. Інакш доўгачаканае вызваленне з-за кратаў ператворыцца ў разгубленасць перад новым дзіўным светам поўнай свабоды.
Тарас Тарналіцкі, budzma.by
