Калісьці Марк Твэн сфармуляваў самае вядомае вызначэнне класікі: гэта тое, што ўсе хваляць, але ніхто не чытае. Так яно было ў часы Марка Твэна, так яно ёсць і цяпер з адной толькі розніцай: сёння класіка — гэта інтэрпрэтацыя. Мы можам сто разоў глядзець (чытаць, слухаць і г.д.) пераасэнсаванне аднаго і таго ж добра вядомага нам сюжэту, загадзя ведаючы, як ён будзе развівацца і чым усё скончыцца, — і не знудзіцца, і паглядзець сто першы раз. Бо нас цікавіць зусім не сюжэт і яго перыпетыі (усе сюжэты ўжо даўно прыдуманыя і расказаныя), а тое, як пісьменнік, мастак, рэжысёр, музыка яго ўзнаўляюць, што выцягваюць з яго на паверхню, на чым робяць акцэнт, а што, наадварот, пакідаюць у цені. Гэта чыста дзіцячая цікавасць эпохі постмадэрнізму — ну што, што яшчэ можна выцягнуць з гэтых вечных “Рамэа і Джульеты”, “Дон-Кіхота” ці рыцараў Круглага стала, якім яшчэ чынам іх можна перавярнуць з ног на галаву, як яшчэ можна ўразіць разбэшчаную бясконцай чарадой пераасэнсаванняў і інтэрпрэтацыяў публіку? Вынаходніцтва і прыгажосць выканання — вось што мае значэнне ў першую чаргу, і толькі калі з гэтым нешта не так, мы, магчыма, звернем увагу на ўсё астатняе.
Калі гаворка ідзе пра класіку, вялікае значэнне маюць юбілеі, а таму няма сумневу, што кніга перакладаў з Аляксандра Фрэдры “Помста” (“Логвінаў”, 2013), куды ўвайшлі дзве яго самыя вядомыя п’есы — уласна “Помста” (пераклаў Андрэй Хадановіч) і “Дзявочыя зарокі, або Магнетызм сэрца” (пераклала Марыя Мартысевіч), — з’явілася сёлета зусім не выпадкова: несумненнаму класіку польскай літаратуры акурат спаўняецца 220 гадоў. Ці чытаюць палякі Аляксандра Фрэдру? Ды хто іх там ведае, нават калі не чытаюць, то абавязкова граюць (альбо глядзяць) у школьных тэатрах, а нават калі не граюць і не глядзяць, то абавязкова адпраўляюць граць ці глядзець сваіх дзяцей. Ці прачытаюць Аляксандра Фрэдру беларусы? Зноў жа пытанне, чытаць класіку ніколі не лічылася добрым тонам, у найлепшым выпадку можна схадзіць у тэатр.
Калісьці даўно мне вельмі спадабаўся фільм Андрэя Канчалоўскага “Адысея” (1997) — усе гэтыя прыгожыя спецэфекты далі мне нашмат лепшае ўяўленне пра старагрэцкі сюжэт, чым пераказ Мікалая Куна ў “Легендах і міфах Старажытнай Грэцыі”, настольнай кнізе майго дзяцінства. Цяпер я з нашмат большай ахвотай перагледзела б гэты фільм, чым перачытала б саму “Адысею”. Калі б мне трэба было выбіраць, што прачытаць — Аляксандра Фрэдру ў арыгінале ці ў беларускім перакладзе Андрэя Хадановіча і Марыі Мартысевіч, — я без ваганняў выбрала б пераклад. Усё вельмі проста: пераклад — гэта таксама пераасэнсаванне, і калі над арыгінальным класічным творам мы лёгка можам засумаваць, то пераклад дае нам дадатковыя бонусы: мы атрымліваем твор нібыта ў новай рэжысёрскай версіі, а ўжо якой яна будзе, строга дакладнай альбо з элементамі вольнасці ці нават хуліганства, залежыць выключна ад перакладчыка.
Сюжэты п’есаў Фрэдры асаблівага значэння для нас тут не маюць: каханне таго тыпу, які ў сацыяльных сетках звычайна вызначаецца статусам “усё складана”, хітры план, які мусіць вырашыць усе праблемы — і іх такі вырашае, потым мір ва ўсім свеце, парачка вяселляў і суцэльны хэпі-энд: карацей кажучы, камедыя, якой мы яе ведаем і любім. Што праўда, п’еса “Дзявочыя зарокі, або Магнетызм сэрца”, апроч усяго іншага, дорыць нам нечаканую прыемнасць, знаёмячы з раннімі праявамі фемінізму на тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Памятайма, што п’еса была пастаўленая ў 1833-м, а годам нараджэння фемінізму афіцыйна лічыцца 1848, калі ў ЗША прайшоў першы з’езд па абароне правоў жанчын пад лозунгам “Усе жанчыны і мужчыны народжаныя роўнымі”, — відаць, на радзіме Фрэдры ўсё пачалося яшчэ раней, калі ён палічыў патрэбным пабудаваць сюжэт вакол такой казытлівай тэмы. Але хай чытачы не турбуюцца: усе феміністкі ў пятым акце будуць пакараныя і каханне ўсё адно пераможа, як таго патрабуе канон і публіка ўсіх часоў і народаў.
Дзеля чаго кнігу Фрэдры варта прачытаць, дык гэта менавіта дзеля перакладу. Паспрабуем уявіць сябе шляхтай 1830-х гадоў сярэдняй заможнасці, якая вырашыла наведацца ў тэатр. Несумненна, нас насмяшыць і гэтая дзівачка Клара, якая ніяк не хоча замуж, а пагатоў за Альбіна, і гэты ідыёт Пупкін, які толькі і робіць, што шуміць. Потым пераскочым у Купалаўскі — і адразу задумаемся: што мы тут увогуле робім? Марыя Мартысевіч і Андрэй Хадановіч адказ на гэтае пытанне ведаюць. П’есы, якія ў свой час жорстка крытыкаваліся за адыход ад папулярнага і запатрабаванага на той час рамантызму а-ля Адам Міцкевіч і за размоўную мову, перакласці можна па-рознаму. У тым ліку так, каб мы ў Купалаўскім не знудзіліся, смеючыся з жартаў, якія напраўду будуць для нас смешнымі. Можна сказаць, што ў Фрэдры такога не было, бо і жарты ў яго трохі іншыя, і слова “раздзяўбай” у ХІХ стагоддзі не ўжывалі. Можна сказаць, што камедыя на тое і камедыя, а таму ў перакладзе гумар іншага стагоддзя мусіць перакладацца на гумар сучасны. Усё зноў жа залежыць ад інтэрпрэтацыі і рэжысёра.
Сярод самых дзіўных мінусаў выдання (такое мне яшчэ ніколі не сустракалася) — яе калантытулы. Калі на развароце злева на кожнай старонцы кнігі чытаеш “Аляксанр Фрэдра” — гэта яшчэ паўбяды. Бяда — гэта калі на развароце справа ў другой палове кнігі паўсюдна чытаеш “Дзівочыя зарокі, або Магнетызм сэрца”. Нешта падобнае можна сказаць і пра вокладку: мая бурная фантазія з лёгкасцю падказвае мне, што на ёй выяўленае, але якое дачыненне гэтая выява мае да кнігі, мне зразумела не да канца.
Неяк у той жа самай Польшчы, якую народжаны ў Галіцыі Аляксандр Фрэдра лічыў сваім домам, мне давялося паглядзець адну за адной дзве пастаноўкі самага смешнага ў свой час і самага занудна-шматслоўнага па цяперашніх мерках Мальера. Першая з іх узнаўляла прынцыпы тагачаснага тэатра: апранутыя ў класіцыстычныя строі акторы чыталі даўжэзныя маналогі, аднак нейкім чынам у іх атрымлівалася зрабіць гэта так, што гледачы не толькі не засыналі, але яшчэ і ў патрэбных месцах пляскалі. Другая дэманстравала абсалютна іншы падыход: чатыры акторы з мінімальнай колькасцю рэквізіту і ў аднолькавых карычневых трыко з неверагоднай мімікай і пластычнасцю прымушалі залу курчыцца ад смеху, ні разу не адышоўшы ад мальераўскага тэксту. Класіка — яна такая і ёсць. Прынамсі ў нашую чароўную постмадэрнісцкую эпоху.
Ганна Янкута