У верасні 1620 года армія Рэчы Паспалітай панесла ў Малдавіі (цяпер гэта Румынія, але тое ўжо сучасная геапалітыка), пад Цэцорай, цяжкае паражэнне ад войскаў Асманскай імперыі і Крымскага ханства. А праз год, таксама ў верасні, паквіталася з туркамі прыкладна ў тых жа краях, пад Хоцінам, вытрымаўшы шматдзённую бітву. Што ж прывяло на берагі Прута туркаў і нашых продкаў, што яны не падзялілі?
Цягам доўгіх, доўгіх гадоў, ВКЛ, Польшчы і Асманскай імперыі дзяліць было зусім няма чаго. Галоўнымі супернікамі Рэчы Паспалітай былі Швецыя і Маскоўскае княства, а потым Рускае царства. А султан без канца ваяваў з Венецыяй і Габсбургамі, прычым вайна з кожным годам рабілася менш паспяховай. Настолькі, што ў 1606 годзе яе давялося скончыць без асаблівага поспеху для асманаў. На ўсходзе доўжылася бясконцая і зусім невядомая ў нас вайна з іранскімі Сефевiдамі, якую ўдалося завяршыць толькі ў 1618 годзе.
Вайна Рэчы Паспалітай са Швецыяй у Лівоніі — дакладней серыя войнаў — была не менш доўгай, але ішла з перапынкамі. Умяшанне ў рускую смуту, якое скончылася ў 1618 годзе Дэвулiнскiм перамір’ем, таксама запатрабавала значных высілкаў. Аднак да канца 10-х гадоў XVII стагоддзя і Асманская імперыя, і Рэч Паспалітая нарэшце ў асноўным скончылі свае шматлікія войны. Не тое каб гэта было неадкладным сігналам пачаць грызню паміж сабой, але так у выніку і атрымалася.
Як ВКЛ падпарадкоўвала Лівонію
Першыя прыкметы супрацьстаяння дзвюх дзяржаў пачаліся яшчэ ў 1619 годзе — атрад коннікаў Рэчы Паспалітай выправіўся на дапамогу Габсбургам, якія ўступілі ўжо ў Трыццацігадовую вайну. І нанёс паражэнне арміі трансільванскага князя Юрыя Ракоцы. А Трансільванія ўжо была турэцкім васалам, і князь неадкладна паскардзіўся султану, што яго крыўдзяць. Малады султан Асман II вырашыў, што так жыць нельга ..
Абедзве дзяржавы дзейнічалі першапачаткова не сваімі рукамі. Для таго, каб ствараць апаненту масу праблем, у кожнай з дзяржаў быў цудоўны, хоць і з цяжкасцю кантраляваны інструмент. У асманаў — Крымскае ханства, у Рэчы Паспалітай — запарожскія казакі. Першыя маглі па загадзе султана, а то і без такога, уварвацца ў польскія, украінскія і нават беларускія землі і паспрабаваць спаліць там усё, што гарыць. Другія на сваіх чаўнах маглі зладзіць выдатны марскі тэрор на Чорным моры, даходзілі нават да Канстанцінопаля і Трапезунда. Таму па нагоды да вайны далёка хадзіць было неабавязкова, цалкам дастаткова было сказаць, што казакі (або татары) дарэшты знахабіліся і іх “гаспадароў” час пакараць.
Дыпламатычныя адносіны імкліва пагаршаліся, ужо вясной 1620 года пасольства Рэчы Паспалітай у Канстанцінопалі адмовіліся прыняць у султана, і з пасламі размаўляў вялікі візір, прычым яго гаворка складалася ў асноўным з пагроз. Так, ён запатрабаваў у катэгарычнай форме забараніць казакам выходзіць з Дняпра і зрыць крэпасці ў Кіеўскім і Брацлаўскім ваяводстве. Пасля правалу пасольства ўсім стала ясна: хутка будзе вайна.
Як ваяваць — пра гэта пры двары караля Жыгімонта III былі гарачыя спрэчкі. Каронны гетман Станіслаў Жалкеўскі заяўляў, што лепш за ўсё ўварвацца ў Малдавію, тады падвасальную туркам, і разграміць асманскія войскі да падыходу асноўнага войска. Кароль у поспеху сумняваўся, а сейм наогул адмовіў Жалкеўскаму ў даверы, палічыўшы будучую кампанію авантурай.
І караля, і сойм можна зразумець. Паводле плану Жалкеўскага, у паходзе мусіла ўдзельнічаць вялікая колькасць казакоў, прычым не толькі рэестравая, але і вельмі, вельмі ненадзейныя запарожцы. Яны не былі дрэннымі салдатамі, але беспярэчна падпарадкоўвацца каралю, шляхце і любому са сваіх старшын не збіраліся. Эліты Рэчы Паспалітай баяліся, што, прыцягваючы казацкія фарміраванні да вайны, яны рыхтуюць будучых паўстанцаў.
У выніку дамовіліся пра кампраміс: 15 ліпеня прынялі рашэнне ў Малдавію ісці, але без запарожцаў. Саюзнікам Жалкеўскага мусіў стаць малдаўскі гаспадар Каспар Грацыяні, які абяцаў прыйсці з цэлай арміяй у 25 тысяч чалавек. З боку Польшчы і ВКЛ павінна было ўдзельнічаць 10 тысяч войска пры 20 гарматах, плюс шматлікая прыслуга.
2 верасня 1620 года войска падышло да Днястра і 4 верасня скончыла пераправу праз гэтую раку — цяпер меўся быць шлях па Малдавіі. Прыкладна ў гэты час туркі западозрылі нядобрае і адправілі да Грацыяні паслоў, каб ён вызначыўся, на чыім баку ён выступае. Гаспадар да гэтага моманту ўжо вызначыўся, так што паслоў ён проста пакараў смерцю, сабраў колькі змог войска і адправіўся да Жалкеўскага.
Пасля злучэння армій гетман хутчэй за ўсё сказаў вельмі шмат нядобрых слоў, і нагода ў яго для гэтага была важкая. Замест гіганцкай арміі ў 25 тысяч чалавек з Грацыяні прыбыў невялікі атрад конніцы ў 600 воінаў, прычым гэта былі зусім не крылатыя гусары. Такая велічэзная і своечасовая дапамога наўрад ці змагла пакінуць камандаванне арміі абыякавым. Тым не менш наступ працягваўся. А дарма.
12 верасня 1620 года войска выйшла на правы бераг ракі Прут да вёскі Цэцора, пазіцыя падалася камандаванню прыдатнай, армія пераправілася на левы бераг і пабудавала там умацаваны лагер, прыкрыты з аднаго боку земляным валам, а з другога — ракой.
Варта было скончыць абарончыя работы, як з’явіліся звесткі, што туркі ўжо ідуць. Прычым у складзе арміі іх камандзіра, бейлербея вiлай’та Сiлiстрыя Ібрагім-пашы былі не толькі турэцкія, але і шматлікія малдаўскiя кантынгенты. А таксама Нагайская арда Канцемiра-мурзы. Усяго каля 25 тысяч чалавек.
17 верасня баявыя дзеянні пачаліся нападамі лёгкай конніцы Канцемiра-мурзы. Імклівым набегам на лагер Жалкеўскага яны здолелі захапіць яго абаронцаў знянацку і ўзяць нейкую колькасць палонных. 18 верасня падышлі галоўныя сілы турак, і пачалася аблога лагера. Нейкі час супрацьстаянне ішло на роўных…
…пакуль Жалкеўскаму не прынеслі страшную вестку — да Ібрагіма-пашы вось-вось далучыцца амаль статысячнае войска самога султана. Ні слова праўды ў гэтым не было, але гетман паверыў. Ворага трэба было разбіць як мага хутчэй, пакуль сілы апошняга не выраслі ў пяць разоў, і армія выйшла з лагера і падрыхтавалася да генеральнае бітвы 19 верасня. На флангах для абароны ад конніцы ворага паставілі вазы.
Ібрагім-паша не стаў чакаць, пакуль войска Рэчы Паспалітай цалкам выбудуецца, замест гэтага ён адправіў у бой нагайцаў. Лёгкая конніца здолела ўклініцца ў прамежак паміж лагерам і войскам Жалкеўскага. Пад удар трапіла конніца Грацыяні, якая ніякага супраціву не аказала. Туркі адначасова ўдарылі з фронту, і кантынгенты Жалкеўскага, заціснутыя з двух бакоў, ледзь здолелі захаваць баяздольнасць і адступіць у лагер. Страты былі велізарныя, недалічыліся каля 2,5-3 тысяч салдат. Усе надзеі на перамогу рухнулі, заставалася толькі прабівацца дадому — калі атрымаецца. Баявы дух падаў, і першымі запанікавалі, зноў-такі, людзi гаспадара Грацыяні. У ноч на 21 верасня яны паспрабавалі збегчы з лагера. У кагосьці атрымалася, а вось сам Грацыяні ці то быў забіты людзьмі Жалкеўскага, ці то патануў пры пераправе. Карацей, карысці яму дэзертырства так і не прынесла.
Пасля ўсяго пералічанага ў войску Рэчы Паспалітай ледзь заставалася 4000 чалавек, і 29 верасня, прыкрыўшыся сям’ю радамі вазоў, яна пачала адступаць да Днястра. Ісці было цяжка, страшна цяжка. Злева, справа, ззаду і спераду былі атрады нагайцаў, адусюль сыпаліся стрэлы. Лёгкiм коннікам Канцеміра-мурзы немагчыма было прарвацца праз умацаванні з вазоў, але дэмаралізаваць, падпальваць вёскі па дарозе, засыпаць студні, паліць траву ў стэпе — гэта ў іх атрымлівалася выдатна. Дарога арміі Жалкеўскага ператварылася ў шлях на Галгофу…
Прайшло некалькі дзён. Здавалася, выратаванне блізкае — да Днястра заставалася не больш за пятнаццаць кiламетраў. Але баявы дух войска быў ужо ніжэй няма куды, перасварыліся паміж сабой некаторыя шляхцiчы (па дарозе кідалі частку вазоў, дзе знаходзілася асабістая маёмасць воінаў, не ўсім гэта падабалася), і ў войску з’явілася замяшанне. Армія, не давяраючы больш ні свайму правадыру, ні баявым таварышам, ператваралася ў натоўп. Жалкеўскі спрабаваў аднавіць дысцыпліну, але атрымлівалася дрэнна. Людзі масава беглі з лагера, у якім засталося ў выніку крыху больш за дзве тысячы чалавек. На такое войска нагайцам Канцемiра-мурзы нападаць было ўжо не страшна. Пры спробе прарвацца да Днястра конніца абрынулася на ворагаў, якія ледзь ішлі. Супраціў быў кароткім…
Смерць гетмана Станіслава Жалкеўскага ў Цецорскай бітве. Мастак Валер Эліаш-Радзікоўскі
Армія была цалкам разгромленая, Жалкеўскі загінуў, быў абезгалоўлены, а галава адпраўленая ў Канстанцінопаль. Увесь абоз і артылерыя дасталіся туркам і татарам.
Але вайна яшчэ не была скончаная — рашучая бітва адбудзецца толькі праз год і будзе нашмат менш трыумфальнай для Асманскай імперыі. Аднак пра гэта — у другой частцы артыкула.
Дзяніс Буркоўскі
