Фотаальбомы пераглядаць — адзін з улюбёных заняткаў. Без розніцы, свае ці чужыя. Але існуе частка здымкаў, якія часам паасобку захоўваюць. Гэта здымкі пахавальныя. Іх зрэдку вымаюць. І ўсе ж здымаюць. Ды з цягам часу радзей і радзей.
Яшчэ калі бабуля Францаўна памерла, дык фатографа запрашалі. Мне было 12. Памятаю, што мне падавалася дзікім пазіраваць ля труны. Быццам развітваешся з любімай бабуляй не па-сапраўднаму, а дзеля фотакамеры штучна становішся ў позу фальшывай журбы.
Мяне ўсё ж такі знайшлі, надавалі па карку і сілком прыцягнулі да мёртвай бабулі, дзе ўжо чакалі астатнія ўнукі-ўнучкі. Фатограф навучыў правільна стаяць. Па ўзросце і росце. І схіліць галовы да бабулі. Якой было ўжо ўсё роўна. Сухой жоўтай нябожчыцы. І куды падзеліся румяныя гладкія шчокі? І чаму назаўсёды закрыліся празрыста-блакітныя вочы?
Але цяпер вось разглядаю пахавальныя здымкі. Бабулін востры профіль сярод яе гераняў якімі ўпрыгожылі труну, пастаўленую, як прынята, на адкрыты грузавік. А за грузавіком — бабуліна хата. Нешта ў гэтым ёсць… нават, можа, і неабходнае. Бо яно ж было, пахаванне тое. Гэта частка гісторыі нашай сям’і і краіны між іншым.
Калі яна памірала — усе дзеці сабраліся ля шпітальнай койкі. Адзінае, што пачулі:
— Ну ўсё, мне хана..
І, каб не заплакаць, вочы заплюшчыла.
Дзеці пакрыўдзіліся на маці за тое, што не сказала апошняга слова перад вечным развітаннем. Важнай парады якой не пакінула. Між іншым, у свой час бабуля скардзілася ўсім на свайго мужа Ёзэфа: калі ён паміраў, наогул нічога не сказаў перад смерцю…
На пахаванне прыехала яго родная сястра Марыня з Варшавы. Са старэйшым сынам – прыгажуном Станіславам. І на агульным здымку першым кідаецца ў вочы статны і неверагодна фотагенічны дзядзька мой польскі. Нашы казалі, што на пахаванні ўсе вясковыя так і павылупліваліся на Стаха. У не зусім прыдатным для жалобы светла-шэрым строі. З нязвыклым для савецкай глыбінкі ультрамодным гальштукам у гарохі. Чырвоныя пухлыя губы, белыя валасы хвалямі буйнымі. Шчэ выпраўка — відаць афіцэра, хоць у цывільным, але адчувалася, што не размазня.
Дзядуля памёр 19 траўня. Я пра гэта даведалася выпадкова — калі мне прызначылі дату скасавання шлюбу, то паведаміла маме і вось тады даведалася. Праз 35 гадоў пасля смерці дзядулі. Я святкавала з каляжанкамі сваю бязмежную свабоду ў абедзенны перапынак. І кажу ім за рэстаранным столікам:
— Дзіўна развесціся ў дзень смерці дзядулі — напэўна, дзеля таго, каб ніколі не забывацца пра яго, якога ніколі не бачыла, але чула толькі добрае і люблю.
Тут наша карэктарка з газеты (Валя) кажа:
— А ў мяне сёння народзіны!
Я ў адказ — так проста, каб удакладніць:
— Дзядуля памёр у 66-м.
А Валя:
— Я нарадзілася ў 66-м!
Дзівосы! То мы і Валю павіншавалі, і мой развод адзначылі, і дзядулю памянулі. Такі быў дзень.
Нядаўна я дзядулеў здымак пахавальны разглядала і цёткам паказвала — люблю, калі яны ўспамінаюць даўніну і кожны раз нешта новае кажуць:
— Эдзя (старэйшы мамін родны брат), калі памёр, быў копія татусь у труне…
Дык вось, Эдзя быў апошні, на чыё пахаванне клікалі фатографа. І той падышоў да справы творча. Сфатаграфаваў мёртвага дзядзьку на фоне сажалкі, ля якой Эдзя і памёр, ловячы рыбу.
ЭДИК-ЭДИК
Старший дядя по линии мамы
умер внезапно
1 мая
в Праздник труда
его хоронили
на поминках
сосед мой справа
вспоминал:
— Когда мы рыбу ловили
он будто споткнулся лежит
сигарета на майку упала
ткань голубая тлеет на впалой груди
я сначала подумал он пьян
солнце вставало
все вокруг на берегу переливалось и сверкало
пуговицы
эмблема на его старом кителе железнодорожника
блесна
велосипеды
лепестки по всему побережью вишневые будто снег
говорю ему:
— Эдик-Эдик ты чего?
шелестит еле слышно в ответ:
— Убери сигарету
убери сигарету
горячо.
Але самы прыгожы жалобны фотаздымак, які я адначасова і любіла, і больш за ўсё баялася глядзець, — дзе маміна сястра Марыя схілілася над маленькай, амаль цацачнай труной свайго адзінага сынка Віцюшкі. Здаецца, вось-вось усміхнецца. І кожны раз, як мне здавалася, што яна вось-вось усміхнецца, я прыхоўвала здымак, а потым зноў выцягвала і чакала моманту, калі трэба хаваць ад страху, што Марыя ўсміхнецца. Такая адзіночная гульня была. Адна са шматлікіх адзінокіх гульняў.
Марыі было 18 гадоў, калі Віцюшка нарадзіўся і памёр ад запалення лёгкіх праз паўгода. Я чула такую гісторыю: калі родныя фатаграфаваліся ля труны з немаўляткам, трэба было стаць на лаву тым, хто меншы ростам. Каб у два рады сфатаграфавацца, бо радня вялікая. І адзін са шматлікіх сваякоў нечакана зваліўся падчас фатаграфавання з лавы, а ўсе астатнія зарагаталі. Фатограф неспадзявана засняў гэты смех ля труны. Казалі, што нейкі час здымак у кагосьці бачылі. Ды некуды падзеўся — шкада.