Пра беды, нягоды і перамогі беларускага тэатра мы гаворым з тэатральным крытыкам, кандыдатам мастацтвазнаўства Аляксеем Стрэльнікавым.
Беларускі тэатр сёння: які ён?
Вельмі складана казаць на ўзроўні тэатра наогул, успамінаючы пра тое, што спектакль — гэта такая спецыфічная рэч, якая існуе толькі тут і толькі цяпер.
У адрозненне ад кнігі, якую можна перачытаць, фільма, які можна перагледзець, мелодыі, якую можна запісаць і пераслухаць, спектакль ёсць толькі ў той час, калі мы яго глядзім — і ўсё.
Дык вось, беларускі тэатр мае вельмі добрыя спектаклі. Але ў нас вельмі дрэнна выбудаванае інфармацыйнае поле, у якім павінен існаваць тэатр, таму добрыя спектаклі здараюцца вельмі разрознена.
Я ведаю, што яны бываюць у Берасці, ведаю, што здараюцца ў Магілёве, у Мінску ў нейкіх тэатральных падвалах, што нешта добрае адбываецца і на вялікіх пляцоўках, тэатр жыве, развіваецца, у яго прыходзяць цікавыя людзі, але мы не можам убачыць гэта цалкам.
Вядома, тэатр можа быць і больш эфектыўным, і больш прадстаўнічым, вядома, ён мог бы выконваць свае функцыі больш паўнавартасна…
У нас, напрыклад, цяпер, на гэтым этапе, няма такога спектакля, як, скажам, «Тутэйшыя», які сімвалізаваў бы наша нацыянальнае, самабытнае, які вылучаў бы нас на сусветнай сцэне.
А «Пан Тадэвуш»?
Я маю на ўвазе не проста добры спектакль, а такі спектакль, які мы маглі б прад’явіць нашым суседзям, гледачам у іншых краінах.
І сказаць: вось, на гэта мы цяпер хварэем, гэтым жывем, вось гэта нас цяпер хвалюе больш за ўсё. Такіх спектакляў у нас сёння няма.
А з чаго такі спектакль павінен скласціся?
Ну, па-першае, час. Агульны натхнёны парыў, які здараецца ў грамадстве. Усе мы памятаем гэты радасны час, няхай цяжкі матэрыяльна, няхай не вельмі сыты, але поўны нейкіх спадзяванняў і чаканняў.
Сёння час для тэатра не вельмі спрыяльны — мы ўсе выжываем па адным, а тэатр — мастацтва быцця разам. Сёння мы самі па сабе — гэта нетэатральны час.
У такой атмасферы спектаклі атрымліваюцца дробныя, лакальныя, і гэта счытваецца любым гледачом у любым пункце свету.
Наш тэатр сёння вельмі розны, і кожны з тэатраў прадстаўляе вельмі вузкі напрамак, вельмі вузкі сегмент. Ні адзін тэатр сёння не возьме на сябе адказнасць гаварыць ад імя ўсёй Беларусі.
Зрэшты, нейкія з функцый, якія павінен выконваць тэатр, ён выконвае: у нас поўныя залы, глядач у асноўным выходзіць са спектакля задаволены. У нас шмат гастроляў, у нас праходзіць фестываль “ТэАрт”, мы жывем і развіваемся, функцыю забаўляльную, відовішчную мы выконваем.
Але яшчэ хацелася б, каб тэатр паступова рабіўся месцам, у якім людзі падымаюць сур’ёзныя праблемы, задаюць пытанні, якія хвалююць грамадства, звяртаюцца адно да аднаго і да элітаў. У нас пакуль няма палітычнага тэатра, няма сацыяльнага тэатра, няма шырокага грамадскага абмеркавання па-сапраўднаму надзённых праблем — і ад гэтага тэатр вельмі сур’ёзна пакутуе.
Акрамя таго, нават ва ўмовах невялікай краіны ў нас вельмі не хапае тэатраў. У сярэднім па Еўропе на 100 000 насельніцтва прыпадае адзін тэатр — у нас нават Мінск недалічвае як мінімум дзясятка тэатраў.
Да таго ж нашае грамадства пакуль яшчэ нават не ўсведамляе, што яму патрэбен тэатр. Так, напрыклад, дзіця пакуль не падазрае, што для далейшага жыцця яму спатрэбіцца ведаць табліцу множання.
Дзевяноста адсоткаў людзей, якія будуць гаварыць, што ім не патрэбны тэатр, проста пакуль яшчэ не ведаюць, што ён ім патрэбны. Я спадзяюся, што рана ці позна кожны з нас зразумее, навошта нам тэатр.
І навошта?
У тэатра вельмі шмат функцый. Тэатр, напрыклад, самае простае і відавочнае месца, дзе нам паказаныя “іншыя”, “іншыя” людзі ва ўсёй разнастайнасці.
На сцэне мы іх бачым аб’ёмна, выпукла, у дзеянні, у дыялогах і маналогах. У літаратуры, у жывапісе мы проста пазнаем іншага чалавека, бачым яго вобраз, у тэатры ён паказаны нам жыўцом, ва ўсіх сваіх дзеяннях, учынках, разважаннях, супярэчнасцях. У тэатры чалавек прысутнічае проста побач з намі.
Зусім нядаўна ў нас была зусім іншая культура тусовак — і ў вышэйшым грамадстве, і ў сельскім, напрыклад. Было больш цырымоній, больш рытуалу, і сэнс гэтага рытуалу быў у тым, каб забяспечыць чалавека законным правам на самапрэзентацыю.
Напрыклад, першы баль Наташы Растовай. Сёння гэта ўсё вельмі размытае — дыскатэкі, танцы, кіно. Вельмі дэмакратычна і адначасова не зусім справядліва. Яркія асобы з самага ранняга дзяцінства узурпуюць увагу групы, і Наташа Растова сціпла стаіць каля сцяны, пазбаўленая сваіх законных пяці хвілін славы, свайго права на першы баль.
Таму сённяшні тэатр дае чалавеку і права на самапрэзентацыю: гэта і спектаклі, у якіх у гледача ёсць магчымасць выйсці на сцэну, і псіхалагічныя трэнінгі з выкарыстаннем тэатральных методык, тэатр ужо не проста забаўка — гэта інструмент самапазнання, самарэалізацыі, самапрэзентацыі.
Сёння існуе унікальны выгляд тэатра — тэатр сведак: калі звычайныя людзі, якія не-акцёры, выходзяць на сцэну і расказваюць свае гісторыі, аб’яднаныя нейкай адной тэмай або праблемай, граюць саміх сябе. Гэта ўнікальная магчымасць для кожнага з нас — трапіць у такі тэатр і выканаўцам, і гледачом. Такіх праектаў усё больш і больш.
Акрамя таго, тэатр сёння дае вялізныя магчымасці для вывучэння чалавечых здольнасцяў. Тэатр — сінтэтычнае мастацтва.
Некалі мы яго вывучалі па частках: асобна тэкст, асобна сцэнаграфію, асобна касцюмы. Але сёння мы разумеем, што спектакль — гэта спецыфічнае дзейства, і тэкст не існуе сам па сабе, і дэкарацыя не ёсць проста скульптурай або карцінай. Вывучаючы спектакль, мы рухаемся да новых вышынь вывучэння мастацтва наогул, жыцця наогул.
У тэатры цікавая нават заштампаванасць: хай акцёр працуе на пяці-шасці штампах, але яму цікава іх разрываць, пераадольваць, круціць туды-сюды, гэта бясконцае развіццё, і штуршок яму — тэатр.
А як падрыхтаваць сябе да новых спектакляў, калі ты прывык да традыцыйнага спектаклю, у цябе ёсць пэўныя чаканні, звычкі?
Я супраць такога стаўлення да культуры — што нібыта ёсць універсалы, нейкія агульныя для ўсіх звычкі, нейкія крытэры «харошасці» або «кепскасці».
Трэба ўсведамляць, што цалкам можа быць так, што спектакль акажацца «не вашым». У нас ёсць светапогляд, а тэатр працуе менавіта са светапоглядам. Рабіць так, каб «не ваш» тэатр спадабаўся менавіта вам, не трэба.
Разумець усе нюансы павінен спецыяліст, тэатральны крытык, але прымусіць сябе любіць нетрадыцыйны тэатр — для звычайнага гледача непатрэбнае ўменне.
Вось, скажам, тэатр Паўла Пражко. Ён жа вам не падабаецца?
Зусім не падабаецца.
Ну і добра! І не трэба, каб падабаўся.
Павел Пражко — драматург, які не піша для філолагаў. Ён піша для людзей з панэльных мікрараёнаў. Гэтым людзям сёння тэатр патрэбны значна больш, чым вам — у вас ёсць класічнае тэатральнае мастацтва, якое вам блізкае, а ў іх, людзей з панэлек, нічога гэтага няма. Ім таксама трэба сваё мастацтва, асаблівае, нестандартнае.
Спрэчны момант — ці ўспрымуць яны эстэтыку Пражко, таму што ў большасці людзей з панэлек усё ж такі класіцысцкія ўяўленні пра тэатр, але якраз у «панэльках» новы погляд на тэатр нараджаецца хутчэй.
І менавіта там не хапае тэатраў — у цэнтры іх дастаткова, а ў мікрараёнах? На ўскраінах? Там жа таксама павінен быць свой тэатр, які гаварыў бы з людзьмі аб іх праблемах на іх мове. Малінаўка, Зялёны Луг, Сухарава — які тэатр там патрэбны? Той, які ставіць «Чайку»?
Або такі, у якім мастацкімі сродкамі вырашаецца пытанне вырубкі Севастопальскага парку? Ці, можа, такі, у якім на сцэну выйдуць звычайныя бабулі, якія сядзяць на лавачках ля пад’езда, і раскажуць свае гісторыі, праз прызму якіх мы ўбачым гісторыю раёна, горада, краіны?
Напрыклад, «Тры дні ў пекле» Паўла Пражко — спектакль пра Малінаўку, выдатны спектакль, які чыталі ў Маскве, смешна перакручваючы беларускія назвы — ці ведаюць гэты спектакль у Малінаўцы? А гэта ж перажыванне, вельмі асабістае, вельмі «малінаўскае», яно неабходнае тым, хто жыве ў гэтым раёне.
Тэатр — гэта сумеснае перажыванне нейкіх агульных супярэчнасцяў.
Пагадзіцеся, у жыхароў Малінаўкі яны свае. І ўсвядоміць, пражыць іх, выбудаваць сваё светаадчуванне дапаможа тэатр.
Дарэчы, выдатна дапамагае справакаваць гэтае самае агульнае перажыванне пластычны тэатр…
У нас ёсць у Беларусі добры пластычны тэатр?
У нас ёсць як мінімум Іназемцаў, ёсць Вольга Лабоўкіна, Вольга Скварцова, Яўген Карняг — спецыялісты, шырока вядомыя ў свеце, у Расіі, гэта ў нас іх ніхто не ведае, а за мяжой гэта прызнаныя майстры сваёй справы.
Гэта, вядома, не спецыфічна беларускі тэатр, гэта формы, якія мы паступова пачынаем засвойваць у агульнаеўрапейскім рэчышчы. Так, гэты тэатр па задумцы сваёй — не наш. Але з іншага боку, што, беларусы не рухаюцца? У іх няма цела?
Вось, скажам, нашая тыповая беларуская сутуласць — што гэта пра нас кажа? Тое, як мы ходзім па вуліцы — што гэта пра нас кажа? На гэтыя пытанні адказвае беларускі пластычны тэатр.
Тое, што вы кажаце, — гэта ўзрушальна цікава. Але я ніколі і нідзе не чытала і не чула пра гэта. Чаго не хапае нашаму інфармацыйнаму полю? Што ў ім варта было б памяняць?
Нашая прастора атамізаваная, расколатая, у нас жа з вамі ёсць проста рудыменты савецкай сістэмы прэсы: цэнтральныя газеты, раённыя, завадскія… У нас і цяпер так: ёсць цэнтральныя органы, ёсць другарадныя. Таму ў нашым з вамі жыцці ёсць тое, што ёсць у цэнтральных газетах і на галоўных каналах.
Нас не цікавіць інфармацыйная перыферыя. Таму першае і галоўнае, што трэба зрабіць, — гэта памяняць нашае з вамі стаўленне да крыніц інфармацыі. У тэатры ж тое самае.
Мы ўсе ходзім і чакаем шэдэўра ў Купалаўскім тэатры. І не верым у шэдэўры ў тэатры, напрыклад, брэсцкім. А я, напрыклад, адзін з самых моцных спектакляў у сваім жыцці бачыў у Разані, у школьным студыйным тэатры, і паставіла яго дзевятнаццацігадовая дзяўчынка.
Аформлены ў звычайным такім стылі — чорныя легінсы, белыя блузкі — ён выбіў мяне з каляіны на некалькі месяцаў. Сутнасць была ў тым, што дзеці, старшакласнікі, кажуць са сцэны пра тое, што ў іх ёсць нейкія мары, нейкія планы, але яны ўжо цяпер дакладна ведаюць, што іх не выканаюць.
Таму што прабіваюцца толькі геніі і татавы сынкі, а астатнім дарога наверх закрытая. Гэта было так шчыра, так моцна, так па-сапраўднаму, што ніякі цэнтральны тэатр не справіўся б.
Гэтая думка, між іншым, надзіва сучасная і для нас, таму што кар’ерныя столі ў нас у краіне вельмі і вельмі нізкія, і часта жыццё прафесіянала ў трыццаць ужо заканчваецца, так і не пачаўшыся. Але такога спектакля ў нас няма.
А наогул трэба вучыцца глядзець на мастацтва па-за іерархічнымі адносінамі. Сёння ў звычайнай студыі Трактарнага завода можа нарадзіцца унікальны, па-сапраўднаму моцны спектакль.
Дарэчы, у Мінску 90 тэатраў маюць статус народных! А статус гэты прысвойваецца тэатру, толькі калі ён перамагае. Напрыклад, на буйным фестывалі. Дзевяноста! Добрых тэатраў! Неадгледжаных, ненаведаных. Гэта вельмі сур’ёзны рэсурс для развіцця.
Цяпер вельмі дапамагаюць сацыяльныя сеткі — у іх бясплатна і эфектыўна можна паведамляць пра сябе вялікай колькасці людзей.
Цяпер ідзе павольны працэс — павольны ў сілу нашай беларускай антысацыяльнасці, інтравертнасці — нараджэння фестываляў, разнастайных тэатральных форумаў, працэс гэты зойме вельмі доўгі час, дзесяцігоддзі, але праблема тэатральнай невядомасці будзе вырашаная. Каб паскорыць гэты працэс, трэба вельмі і вельмі шмат грошай.
На часопіс? На інтэрнэт-партал?
Я б паглядзеў шырэй.
Напрыклад, на арганізацыю гарадскога фестывалю. На гастролі добрага спектакля — і па школах, каб дзеці глядзелі не ёлкавую пастаноўку, якая абмяжоўвае патэнцыйную публіку ўжо з дзяцінства гэтай вось ёлкавай эстэтыкай, а добры, якасны, высокі спектакль.
Гэта вельмі дорага. І не акупляецца. Але ён будзе ў нас. Праўда, няхутка. Бо плынь маладых людзей, якім падабаецца мастацтва, не бяднее. У нас увогуле ёсць адна такая дзіўная культурная асаблівасць.
Перарывістасць пакаленняў. Чамусьці нейкія ямы паміж тэатральнымі школамі.
У нас, напрыклад, ёсць цудоўныя дасягненні тэатральных шасцідзясятых, сямідзясятых гадоў, ад якіх не засталося ні-чо-га. Наогул нічога. І наступнаму пакаленню давялося пачынаць наноў. А потым і яно неяк некуды адышло. Для мяне гэта вельмі складанае пытанне — чаму так.
Пакаленне дваццатых-трыццатых мінулага стагоддзя дало дзівосныя тэатральныя знаходкі — але мы іх сёння выкопваем проста як археолагі. Я баюся, што ў самім грамадстве не наладжаныя нейкія культурныя механізмы па захаванні культурнай і творчай спадчыны.
Нават на маіх вачах — хоць які там мой век, пятнаццаць гадоў хаджэння ў тэатр — змянілася ўжо два тэатральныя пакаленні, і кожнае з іх вынаходзіць адзін і той жа ровар.
Былі нейкія яркія з’явы — і яны чамусьці не сталі грамадскай з’явай. Трэба сваіх герояў шанаваць, любіць. Стоячы на плячах у атлантаў, ты сам становішся вышэйшым. Мы гэтага не робім.
Між іншым, у Беларусі заўсёды была вельмі моцная драматургічная школа. Збольшага таму, што ў нас спрыяльнае драматургічнае асяроддзе: у нас драматургаў чакаюць, чытаюць, ставяць, тэатры адкрыты для сутворчасці.
У нас, напрыклад, першых на постсавецкай прасторы з’явіўся тэатр сучаснай драматургіі, які ставіць толькі маладых. Акрамя таго, драматургія — гэта ж вельмі інтымны, складаны, інтравертны працэс, на што мы вялікія майстры. Драматургу не патрэбны тэатр. Ён творыць сам сабе, у адзіноце.
А вось дзе пачынаецца ўласна спектакль, калектыўная, камандная праца — тут наш характар робіцца нам перашкодай. Нам цяжка нешта ствараць калектыўна. Але ў адзіночку ў тэатры нічога не зробіш.
Колькі разоў я назіраў, як па-сапраўднаму моцная студэнцкая група выходзіць з нашай Акадэміі, разбрыдаецца хто куды — і гэтыя несумненна таленавітыя людзі, такія цудоўныя разам, паасобку не робяць мацнейшым ні тэатр Горкага, ні той жа Купалаўскі. Гэта вельмі характэрна для нас.
І што ж нам рабіць?
Чакаць. Нічога штучна ў тэатры не зробіш. Тым больш тэатр — гэта адлюстраванне працэсаў у грамадстве. Мы ж ніяк не можам на іх паўплываць. А тэатр будзе мяняцца толькі з грамадствам.
Пакуль мы цалкам залежым ад ініцыятывы энтузіястаў. Вось ёсць Жэня Карняг, такі чалавек-аркестр. Куды б ён ні прыйшоў — вакол збіраюцца цікавыя людзі, робяцца выдатныя спектаклі.
Такія ж агеньчыкі — Каця Аверкава, Оля Лабоўкіна. Але грамадства нашае пакуль не можа самаарганізавацца і ім дапамагаць — грашыма, пляцоўкамі, гледачамі, увагай. Калі-небудзь гэта будзе і ў нас — сістэма грантаў, фондаў, мецэнацтва. Проста не цяпер.
Цяпер нам трэба шчыльна займацца маладымі рэжысёрамі. У нас ёсць, напрыклад, Дзяніс Фёдараў, ён цяпер працуе ў Брэсцкім тэатры, а пачынаў у Слоніме, гэта адзін з нямногіх нашых рэжысёраў, які мае вялікую пляцоўку, тэатральную прастору, сфармаваны, дасведчаны рэжысёр, да якога трэба вельмі ўважліва прыгледзецца. А яшчэ звярніце ўвагу на лялечны тэатр.
Аляксей Ляляўскі, Алег Жугжда, Ігар Казакоў у Магілёўскім тэатры, Аляксандр Янушкевіч — вельмі моцныя маладыя рэжысёры, вядомыя за мяжой, але невядомыя ў нас, таму што хто яны? Лялечнікі. А лялечны тэатр — гэта не дзіцячы тэатр. Гэта вельмі сур’ёзны, вельмі магутны, вельмі дарослы тэатр, і беларусы выдатна з ім спраўляюцца.
«Чайка. Вопыт прачытання». «Ладдзя Роспачы» — гэта прыклады тэатра вельмі высокага ўзроўню, і іх абавязкова трэба глядзець. Але там амаль пустыя залы.
А яшчэ нам трэба мяняць пазіцыі тэатра ў грамадстве. У нас доўгі час быў — і шмат у чым застаецца — прыгонны тэатр.
Так, ён так не называўся, але падумайце самі: вось зрабіў ты нешта не так, цябе, вядома, не адлупцавалі, але выгналі, і куды ты цяпер?
Гэта на Захадзе лёгка: сабраўся — з’ехаў у Дортмунд, не спадабалася — пераехаў у Дуйсбург. У нас жа пакуль адзін вялікі прыгонны тэатр.
А яшчэ трэба выхоўваць публіку. Мы самі павінныя быць зацікаўленыя ў тэатры, у якасных тэатральных пастаноўках, у падтрымцы спектакляў, тэатраў, акцёраў.
Няхай мы будзем менш і цішэй пляскаць, але будзем патрабавальна ставіцца да тэатра, да спектакля, ладзіць публічныя дыскусіі, абмеркаванні, хадзіць у тэатр не проста пасмяяцца або расслабіцца, а падумаць, стварыць разам.
У Італіі, напрыклад, я бачыў, як людзі проста не разыходзяцца пасля спектакляў — стаяць, сядзяць, размаўляюць, абмяркоўваюць. Такой увагі вельмі не хапае нашаму тэатру.
Чаму, напрыклад, у нас тэатральныя кавярні зачыняюцца адразу пасля спектакля? Чаму не даць людзям магчымасць пасядзець, пагаварыць?
Вось гэта сапраўды вельмі важна для тэатра — каб пра яго гаварылі.