У 1578 г. італьянец Аляксандр Гваньіні выдаў у Кракаве на лацінскай мове слынную “Хроніку еўрапейскай Сарматыі”, якая адразу ж стала сенсацыяй у Еўропе. Неўзабаве іншы храніст, Мацей Стрыйкоўскі, заявіў аб крадзяжы ў яго рукапісу і плагіяце з боку Гваньіні. Так на нашых землях з’явіўся першы прэцэдэнт абароны аўтарскіх правоў.
Хроніка Гваньіні адразу стала адным з найпапулярнейшых твораў пра далёкія краіны на ўсходзе кантынента. Знакамітая праца Сігізмунда Герберштэйна да таго часу шмат у чым перастала быць актуальнай. Чытач мог даведацца з працы італьянца пра дзяржаўны лад і гаспадарку, вайсковую справу і культурныя дасягненні, норавы і побыт народаў, якія насялялі т.зв. еўрапейскую Сарматыю — прастору Усходняй Еўропы ад Польшчы да Сібіры, ад Ноўгарада да Крымскага ханства. Гэта быў шырокі энцыклапедычны даведнік, з якога можна было даведацца пра ўсё на свеце. Асабліва цікавым выглядаў аповед Гваньіні пра падзеі Інфлянцкай вайны і жахі праўлення Івана Грознага ў Масковіі. “Хроніка” зрабіла належны ўнёсак у негатыўны вобраз “маскоўскага непрыяцеля”, які спрабаваў захапіць еўрапейскія землі.
Як жа так сталася, што італьянец спрычыніўся да расказвання пра землі на ўсходзе Еўропы? Аляксандр Гваньіні з Вероны разам з бацькам Амброзіем шукаў шчасця за межамі не вельмі ўтульнай радзімы. Прыкладна ў 1563—1564 гг. яны перабіраюцца ў Вялікае Княства Літоўскае і вярбуюцца на службу ў мясцовым найманым войску. Амброзій неўзабаве ўзначаліў роту драбаў (так тады называлася пяхота) у Віцебску. Аляксандр разам з ім знаходзіўся ў горадзе на ўсходзе Беларусі амаль 10 гадоў і быў непасрэдным відавочцам ваенных сутыкненняў паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай. Без сумневу, менавіта ў гэты час у яго ўзнікла ідэя кнігі пра свет Усходняй Еўропы, малазнаёмы ў заходніх краінах.
Цалкам магчыма, што да гэтай задумы Гваньіні падштурхнула асабістае знаёмства з Мацеем Стрыйкоўскім, які на той час таксама праходзіў вайсковую службу ў Віцебску. Той здавён выказваў прагу да літаратурнай дзейнасці, маляваў мапы замкаў і баявых дзеянняў, рабіў занатоўкі і збіраў звесткі аб найбольш значных падзеях, пісаў вершаваныя паэмы… Як пазней сцвярджаў Стрыйкоўскі ў сваіх творах, Гваньіні ганебна скарыстаўся вынікамі яго працы, скраўшы рукапіс і ў перакладзеным на лаціну выглядзе выдаў яго ў польскім Кракаве. Справа набірала гучны абарот і толькі надавала папулярнасці твору Гваньіні — за наступныя 12 гадоў выйшла ажно шэсць выданняў ”Хронікі” на розных еўрапейскіх мовах! І сапраўды, паміж творамі абодвух храністаў шмат падабенства. Цяжка паверыць, каб схільны да гандлёвых спекуляцый і ваеннага авантурызму італьянец карпатліва рыхтаваў шматстаронкавую хроніку. Так ці інакш, ён апярэдзіў Стрыйкоўскага з выхадам на публіку, і той першы раунд інтэлектуальнага спаборніцтва прайграў. Аднак справа не скончылася толькі на абвінавачаннях.
Першы ў свеце закон аб аўтарскім праве быў прыняты ў Вялікабрытаніі ў красавіку 1710 г. У Рэчы Паспалітай да адмысловага заканадаўчага акта не дайшло, але захады па абароне аўтараў і іх твораў, як аказваецца, рабіліся ўжо ў другой палове XVI ст. У 1580 г. Мацей Стрыйкоўскі, баючыся паўтарэння гісторыі з Гваньіні, папрасіў караля Стэфана Баторыя выдаць прывілей на забеспячэнне яго выключных правоў на падрыхтаванае ім выданне хронікі, прысвечанай гісторыі Польшчы, Літвы і суседніх краін, а таксама яе распаўсюджванне. Кароль задаволіў просьбу, і наступныя 10 гадоў Стрыйкоўскі мог дакладна не хвалявацца за свой твор. Больш за тое, прызнаючы поўную рацыю Стрыйкоўскага, Баторый аддаў яму правы і на распаўсюджванне хронікі Гваньіні на тэрыторыі Рэчы Паспалітай. Гэта быў першы гучны прэцэдэнт абароны аўтарскага і выдавецкага права на нашых землях.
Гваньіні, даведаўшыся аб гэтым, не скарыўся. Ён узяў чынны ўдзел у ваеннай выправе Стэфана Баторыя пад Вялікія Лукі і асабіста ў вайсковым лагеры ахвяраваў каралю экзэмпляр свайго твора. Той, разумеючы, якую моцную прапагандысцкую зброю трымае ў руках, ласкава прыняў падарунак. Аднак закон ёсць закон — польскае выданне “Хронікі” выйшла толькі ў 1611 г.
У 1582 г. у Караляўцы (сённяшнім Калінінградзе) нарэшце выйшла з друку доўга рыхтаваная “Хроніка польская, літоўская і жамойцкая” Мацея Стрыйкоўскага. Цікава, што ў самым пачатку загалоўка сваёй фундаментальнай працы ён напісаў: “Хроніка, якая перад гэтым ніколі не выходзіла ў свет”. Тым самым аўтар нібы хацеў засведчыць, што тое, што друкавалася раней у Гваньіні, ёсць плагіятам і не вартым даверу…
Андрэй Янушкевіч
