Заходзяць неяк у бар авантурыстка, лекарка, пісьменніца і падарожніца. А бармен кажа: “Пані Саламея, даўно не бачыліся”.
Гэтая жанчына была б выбітнай асобай і ў нашыя дні, а для XVII стагоддзя яна легендарная. Пра лёс Саламеі мы ў асноўным ведаем з аўтабіяграфіі “Авантуры майго жыцця”, не якую дачытаць проста немагчыма. Успаміны Саламеі з 1760-х надрукавалі толькі ў 1957 годзе па-польску і ў 1993 годзе па-беларуску.
Вось колькі фактаў пра чалавека, які перакульвае ўяўленне пра ролю жанчыны ў грамадстве, эпосе і надзвычайных абставінах.
- Першым шлюбам пабралася ў 14 гадоў. Пра гэта яна піша так: “У маладым маім вяку выдалі мяне бацькі замуж з Літвы з Наваградскага ваяводства, за доктара Якуба Гальпіра… з якім у той жа год я паехала ў Стамбул”. У Стамбул з-пад Наваградка! І гэта толькі пачатак.
- Сама вывучылася лекарскаму рамяству і некалькім мовам. Няма звестак, ці мела Саламея шляхецкае паходжанне і пачатковую адукацыю, але ад мужа навучылася так добра лекаваць хваробы вачэй, што яе запрашалі ў султанскі гарэм. Сябе называла “доктарам медыцыны і акулісткай”. А яшчэ гаварыла (акрамя польскай) на лацінскай, турэцкай, рускай і нямецкай мовах.
- Набыла другога мужа за 300 чырвонцаў. Праз шкоды зайздроснікаў Саламея з’ехала са Стамбула без мужа, бо той любіў вялікі горад і праз пэўны час памёр. Яна вандравала па гарадах і лекавала людзей. Пасля Русецкая выкупіла з турэцкай няволі пяцярых аўстрыйскіх палонных, сярод якіх быў і будучы муж Саламеі, афіцэр Юзаф Фартуната дэ Пільштына (але з ім ёй дужа не пашанцавала).
- Вярнулася на радзіму і ў Нясвіжы працягвала лекаваць з дазволу Міхала Радзівіла Рыбанькі. Саламея стала хіба першай беларускай жанчынай, якая афіцыйна зарабляла доктарскай практыкай.
- Свае вынікі лекавання хворых Саламея запісвала ў “лекарскую кніжку”, якую збіралася выдаць, таму ў самім рамане яна рэдка апісвала, чым і як дапамагала хворым. Уласную запатрабаванасць яна тлумачыла так: “Я таму карысталася поспехам у людзей, што па-чалавечы абыходзілася з імі і вельмі імкнулася, каб дасканала сваё рамяство ведаць, і пачало шмат людзей лячыцца ў мяне”.
- Расійская імператрыца называла Саламею “мой дружок”. На авантуру ў імператарскі палац лекарку пацягнула жаданне вярнуць выкупленых аўстрыйцаў, якіх затрымалі расійскія войскі. Русецкая (ці ўжо Пільштынава) лекавала высокіх асоб, лёгка пасябравала з дваром і некаторыя плёткі ды свае прыгоды нават апісала ў рамане. А калі лекарка з’язджала, імператрыца Ганна Іяанаўна шчодра адарыла яе і нават выдала канвой, каб падарожніцу не абрабавалі.
- Упрасіла Міхала Рыбаньку выпусціць мужа з турмы, а потым не магла ад яго збегчы. Саламея выправілася і ўдала вярнулася з маленькім сынам на радзіму з Аўстрыі і тут даведалася, што яе муж за кратамі! Але, вызваліўшыся, Пільштын пачаў гуляць, траціць яе грошы, лаяцца і… іншае. Саламея спрабавала ад яго збегчы, але муж нагнаў яе ў Львове: “Муж мой цапнуў з экіпажа мой куфар з сукенкамі, з грашыма… І так схапіў мяне, пацягнуў у нейкую халупу, дзе за некалькі тыдняў усё выцягнуў і прагуляў”. І тут яна вырашыла канчаткова парваць адносіны, “таму што замужжа косткаю ў горле стаяла, такі мне свет быў агідны”.
- Пасля чарговай авантуры ратавалася ўцёкамі ў Стамбул. Саламея прыняла заляцанні аднаго маладога чалавека, які быў не лепшы за таго другога мужа, ашукваў Саламею, карыстаўся яе грашыма і гуляў: “Абяцае і сто разоў клянецца, што выправіцца. А выпраўленне было такое: была адна белагаловая, Малуцка, вялікая нягодніца, і ён яе завабіў…” Ад гэтага каханка лекарка бяжыць ў Расію, пераапрануўшыся сялянкай, але той яе наганяе ва Украіне, і жанчына накіроўваецца ў Турэччыну, дзе выкупае людзей і гандлюе карэннямі.
- Яна апісала самыя зручныя шляхі для паломнікаў розных фінансавых здольнасцяў і тагачасныя турыстычныя лайфхакі. “Прыехаўшы ў Хоцін на турэцкую мяжу, хто ўжо надта хоча засцерагчы сябе ад небяспекі, няхай занясе які прэзэнцік да пашы”, – так пачынаецца аповед пра шлях да Ерусаліма. Саламея распавядае пра розныя гарады для паломніцтва і падагульняе: “У Ерусаліме не так, як у Рыме, што пілігрым можа толькі тры дні на хлебе Святога Айца жыць. У Ерусаліме сядзі ў бернардынцаў хоць цэлы год, хоць два – ніхто табе і слова не скажа”.
- Успаміны засталіся няскончанымі. Апошні запіс завяршаецца гісторыяй пра крывасмокаў у розных краінах. І хоць далей старонкі рукапісу былі пранумараваныя, аркушы засталіся чыстымі.
Польскі гісторык і медык ХІХ стагоддзя І. Глятман, які лічыцца першаадкрывальнікам дзённіка лекаркі, называе Саламею прататыпам сапсаваных эмансіпэ. А вось польскі навукоўца Збігнеў Куховіч бачыць у “Авантурах” пошукі новай мадэлі жаночага шчасця.
Акрамя пералічанага Саламею труціў яе прыслужнік, зайздроснікі чынілі розныя пасткі, у яе згарэла хата, некалькі разоў ёй пагражала смерць, былі вельмі дзіўныя стасункі і сяброўства з вялікімі і малымі людзьмі таго часу. Яна апісвае традыцыі туркаў, разважае пра шляхецкія вольнасці, веру, традыцыі, апісвае розныя гарады і краіны.
Гісторый Саламеі хапіла б на некалькі раманаў, і нават не верыцца, што гэта ўсё адбылося з адным чалавекам, жанчынай канца XVIII стагоддзя.
Марыя Грыц
