Піша Ціхан Чарнякевіч на сайце Радыё Свабода.
Чароўнасьць радыё, мабыць, у тым, што — голас. Ён на першым месцы. Галасоў шмат, яны зьліваюцца ў нобэлеўска-бахцінскую поліфанію, ствараюць ня толькі эфэкт прысутнасьці, але і праўду крышку іншага парадку. Так, з рознакаляровых шкельцаў, складаецца вітраж.
У свабодаўскіх кнігах Зьмітра Бартосіка ёсьць усё вышэйзгаданае. Калі чытаю «Клініку кітайскага дантыста», чую ягоны, добра (а не высока-) пастаўлены хрыпаты голас, ясна выказаную думку, заўсёдную іронію, хоць апісаная рэчаіснасьць значна часьцей дае падставы для смуру (таго самага, які на муры, што каля моста праз раку, што цячэ ля карчмы), чым для сьмеху.
Гэткая пастаянная іранічнасьць змывае з рэальнасьці ўсякі налёт патасу. Магчыма, вайна з патасам ёсьць і нейкім адмысловым прынцыпам працы Бартосіка з матэрыялам. Зразумела, на старонках знойдзецца высокая эмоцыя, але выкарыстоўваецца яна не для надзіманьня шчакі. Папросту эмоцыя любові (настальгіі, скрухі, нянавісьці) можа быць абсалютна шчырай і непасрэднай, бяз рознага кшталту складаназалежнага саломапляценьня. Дом творчасьці пісьменьнікаў, дзе гуляў у валейбол у апошняе сваё свабоднае лета Алесь Дудар, бар «Мутнае вока», старая Няміга, шалманы «Блакітны Дунай», Уладзімер Караткевіч праз успаміны літарацкія і не літарацкія бачацца як на фотавыставе. Менавіта што не адным фотаздымкам — ракурсаў вельмі шмат, Бартосік увесь час іх мяняе, яму мала адной замалёўкі, яму патрэбны вітраж.
Магчыма, гэта нават ня фота, а відэаарт. У Нацыянальнай мастацкай галерэі Літвы, што на праспэкце Канстытуцыі ў Вільні, напрыканцы экспазыцыі ёсьць невялікі закуток, дзе паказваюць кароценькі фільм на 10 хвілін. Усё круціцца нібыта вакол заводу электралічыльнікаў — саўковая дакумэнталка 1960-х гадоў пра завод-гігант спалучаная з запісам бядацкага банкету апошніх работнікаў 2000-х. Мільгаюць на лічыльніках лічбы, круціцца мэталічны дыск, усьміхаюцца белазубыя і чорна-белыя ўсьмешкі, і тут жа — апошнія магікане ў заштатнай шніцалёвай сталоўцы. Гэтак і праз Бартосіка правальваесься некуды ў мінулае «на дзясятак лье» — для таго, каб вярнуцца з новым досьведам у дастаткова вусьцішнае, архаічна-эклектычнае цяперашняе, дзе ад мінулага найчасьцей (і ў найлепшым выпадку) застаюцца толькі галасы.
Але што з таго, хіба гэтага мала?
Як правіла, кнігі пра мінулае поўняцца праклёнамі: «ай-яй-яй, як жа вось цудоўна было, а цяпер жа ўсё нейкае абы-што». У «Клініцы» — ня так. Гэта збор некалькіх дзясяткаў, скажам так, радыёп’есаў, любоўна інструмэнтаваных, дзе няма тугі, а ёсьць удзячнасьць. Не да нейкіх канкрэтных выбітных асобаў, да ўсіх: буфэтчыц, Вялюгіных і Стральцовых, Мележаў і Макаёнкаў, замурзаных татарскіх дзяцей Нямігі, «дачкі Леніна», таўсматага мурына ў ангельскім пабе, дзе некалі выпіваў Аляксандар Рыпінскі, калярытных дзядоў і бабуляў з розных куткоў літаратурнай мапы Беларусі.
А што, я яшчэ не казаў, што Бартосік напісаў альтэрнатыўную гісторыю беларускай літаратуры? Увогуле ў сэрыі «Бібліятэка Свабоды» ўжо было нешта падобнае. Але папярэдні аратар пісаў яе на аснове літар, Бартосік жа апэруе закускамі гарачымі, то бок аўдыёвізуальнымі й кінэстэтычнымі крыніцамі інфармацыі, аддаючы халодныя закускі і суп на карысьць занудаў-літаратуразнаўцаў. І я ня ведаю, як лепш. Уолт Уітман пісаў, што ўвесь не зьмяшчаецца паміж капелюшом і пантофлямі, таму мэтады аналізу беларускага літаратурнага дыскурсу могуць быць рознымі.
Галоўнае, што на выхадзе атрымалася кніжка, якую я нікому і ніколі ў жыцьці не пазычу пачытаць.
Каб ня сьпёрлі.
