Прапануем Вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата – кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і “пасланне ў бутэльцы” для нас сённешніх.
Чытайце, думайце, рабіце высновы.
25 студзеня
У 1831 годзе з’явіўся лозунг “За нашу і Вашу свабоду”.
Штандар з такім лонзунгам па-польску і па-расейску ўпершыню з’явіўся на маніфестацыі ў Варшаве. Яго аўтарства прыпісваецца Іаахіму Лелевелю, польска-беларускаму гісторыку ды грамадскаму дзеячу. Поўны тэкст, выпісаны на белым штандары з чырвоным крыжам гучаў так: “У імя Бога за нашу і вашу свабоду”.
Нагадаем, што з восені 1830-га на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай ішло Лістападаўскае паўстанне. Падобным лозунгам паўстанцы падкрэслівалі, што ваююць не супраць расейцаў, а супраць царскага рэжыму. Падобны інтэрнацыяналізм даў плён: да паўстанцаў пачалі далучацца не толькі ўдзельнікі з Францыі, Вялікабрытаніі ды Нямеччыны, але і этнічныя расейцы.
Лозунг шматкроць паўтараўся за апошнія 200 год: і падчас Паўстання 1863 году, і падчас ІІ Сусветнай, і нават на мітынгу на Чырвонай плошчы ў 1968 годзе, калі расейская інтэлігенцыя падтрымала чэхаў. Зважаючы на падзеі у сучаснай РФ, лозунг, відаць, надалей застаецца актуальным.
26 студзеня
У 1654 годзе адбылася бітва на Уле пад Чашнікамі.
Бітва стала адным з важнейшых эпізодаў Лівонскай вайны. Задача Мікалая Радзівіла Рудога была ў тым, каб разбіць 24-тысячнае войска Пятра Шуйскага і не даць яму злучыцца з 50-тысячнай ардою князя Абаленскага: інакш лавіна накрыла б усё Вялікае Княства… У Радзівіла ж было ўсяго 8-10 тысяч чалавек.
Халодным зімовым вечарам 26 студзеня ліцвіны раптоўна напалі на войскі Шуйскага. Тыя паспелі стаць у баявы парадак, але былі апракінутыя конніцай. Маскавіты разбегліся па лясах, кінулі зброю і абозы. Збег і сам князь Шуйскі: яго пасля вылавілі мясцовыя сяляне, абрабавалі ды засеклі сякерай.
Далей ліцвіны выкарысталі вайсковую хітрасць: падпусцілі некалькі сваіх шпіёнаў пад нос войска Абаленскага з тым намерам, каб іх узялі ў палон і дапыталі. Тыя меліся распавесці пра катастрофу войска Шуйскага. Так і сталася! Абаленскі быў ў паніцы, таму адступіў у кірунку Смаленскага. Маштабная аперацыя Масквы была сарваная.
27 студзеня
У свеце ды ў Беларусі адзначаецца Дзень памяці ахвяраў Халакосту.
Ён адзначаецца паводле рашэння ААН у дзень, калі Чырвоная армія ў 1945-м годзе заняла найбуйнейшы нацысцкі лагер смерці Асвенцым. Агулам на тэрыторыі Беларусі было створана 260 гета, дзе ў наступным забіта ад 246 да 800 тысяч яўрэяў. Вялікія разбежкі ў лічбах тлумачацца таксама тым, што забойствы і гвалт часта мелі хаатычны характар, які не падлягаў рэгламенту ці падлікам.
Пэўная частка беларускіх яўрэяў у 1941-м годзе паспела эвакуявацца або выжыць дзякуючы мабілізацыі ў Чырвоную армію. Большасць яўрэяў, асабліва з тэрыторыі Заходняй Беларусі, з’ехаць не паспелі, таму і былі ізаляваныя ў гета.
Падзеі Халакосту сталі фактычна канцом масавай прысутнасці яўрэяў на тэрыторыі Беларусі. Таксама – знішчэннем вялізнага пласту культуры: ад ідышу як мясцовай мовы да зорак Давіда на цагляных камяніцах беларускіх мястэчак.
28 студзеня
У 1940 годзе нарадзіўся пісьменнік Леанід Дайнека.
Леанід Мартынавіч працаваў на металургічным камбінаце ў Ніжнім Тагіле, на беларускім тэлебачанні, у часопісе “Маладосць”. Пісаць стаў яшчэ за савецкім часам, але наўрадці яго будуць памятаць па творах 1970-х пра вайну ды пасляваеннае дзяцінства.
Зорны час Дайнекі – часы перабудовы і пачатак 1990-х. Тады пісьменнік выдаў шэраг гістарычных раманаў, якія сталі надзвычай папулярнымі на фоне голаду на ўсё нацыянальнае, тэмы Вялікага Княства і несавецкай беларускай спадчыны.
Бестсэллерамі сталі яго раманы “Меч князя Вячкі” (1987) пра барацьбу Полацка з тэўтонамі, “След Ваўкалака” (1988) пра князя Ўсяслава Брачыслававіча, “Жалезныя жалуды” (1990) пра пачаткі Вялікага Княства ды інш.
Менавіта за свае гістарычныя раманы Дайнека атрымаў шэраг узнагародаў: ад беларускай дзяржаўнай прэміі імя Каліноўскага ў 1990-м годзе да расейскай прэміі імя Пікуля ў 2010-м.
29 студзеня
У 1884 годзе нарадзіўся Антон Луцкевіч.
Без перабольшвання Луцкевіча можна назваць адным з айцоў-заснавальнікаў не тольк БНР, але і мадэрнай беларускай нацыі. Чым бы ён не займаўся – палітыкай, дыпламатыяй, выдавецкай справай, выкладчыцкай дзейнасцю ці музейнымі справамі – у фокусе заўсёды была Беларусь.
Трагедыя Луцкевіча ў тым, што рэаліі наўпрост не дазволілі яму стаць прэзідэнтам або канцлерам незалежнай Беларусі: роля асобы ў гісторыі ўсё ж не абсалютная. У 1920-х, калі мары пра дзяржаўнасць у хуткай перспектыве развеяліся, Антон іванавіч займаўся Віленскім беларускім музеем ды гандлем антыкварыятам. Палякі некалькі разоў яго арыштоўвалі, але адпускалі, бо нічога не маглі давесці.
У 1930-я Луцкевіч ужо цалкам адыйшоў ад палітыкі, але гэта не перашкодзіла бальшавікам у 1939-м яго арыштаваць, нічога нікому не даводзячы. Як кажуць, “за старыя грахі”. Адправілі ў Менск ды асудзілі на восем год. Памёр у 1942-м годзе на перасыльным пункце ў Аткарску на Саратаўшчыне.
30 студзеня
У 1921 годзе нарадзіўся народны пісьменнік Беларусі Іван Шамякін.
Шамякін – ці не самы публічны ды абласканым савецкай уладай беларускі пісьменнік пасляваеннага пакалення. Пісаць прозу па-беларуску ён пачаў яшчэ перад вайною, друкаваўся ў франтавых газетах, а ўжо ў 1951-м атрымаў дзяржпрэмію СССР за раман “Глыбокая плынь”.
Беларусы запомнілі Шамякіна па раманах “Сэрца на далоні”, “Вазьму твой боль”, “Трывожнае шчасце”. Калі не па змесце, дык па карашках ды вокладках – кнігі выдаваліся шматтысячнымі тыражамі, таму красавалі на паліцах нават у сем’ях расейскамоўнай інтэлігенцыі.
Апроч пісьменніцкай, Шамякін зрабіў высокую дзяржкар’еру: сябар беларускай дэлегацыі на з’ездзе ААН у Н’ю-Йорку, дэпутат а пазней і старшныя Вярхоўнага Савету БССР, лаўрэят неймавернай колькасці самых высокіх узнагародаў: зорка героя сацыялістычнай працы, два ордэны Леніна, тры ордэны Працоўнага Чырвонага Сцягу…
Парадаксальным чынам у жыцці Шамякіна суіснавалі творчая жылка і кар’ерызм, шчырая беларускасць і савецкасць, любоў да раскошы і антыкапіталізм. Памёр пісьменнік у 2004 годзе.
31 студзеня
У 1929 годзе нарадзіўся гісторык Анатоль Грыцкевіч.
У 1950-м Грыцкевіч скончыў Мінскі медычны інстытут, каб далей працаваць лекарам. Маладому медыку, відаць, і не думалася, што краіна запомніць яго як выдатнага гісторыка, які адным з першых пачаў даследваць жыццё шляхты і штодзённасць ВКЛ яшчэ ў савецкія часы.
Зразумела, вывучаць мінулае Вялікага Княста ў БССР можна было толькі ў кантэксце “сацыльная барацьбы супраць эксплуатацыі”. Тым не менш, менавіта гэтыя працы заклалі падмурак вывучэння прыватнаўласніцкіх гарадоў і Магдэбурскага права, шляхты і вайсковай традыцыі ў Беларусі часоў ВКЛ.
У часы Перабудовы і ў 1990-х Грыцкевіч пісаў ужо больш свабодна: пра Слуцкі Збройны Чын, Балаховіча, Бітву пад Оршай і г.д. Яго шматлікія публікацыі выйшлі з “гета” выключна акадэмічнай літаратуры ды разляцеліся па папулярных газетах і часопісах, накшталт “Спадчыны”.
Памёр Анатоль Грыцкевіч у 2015-м на 86 годзе жыцця.
Падрыхтаваў Алесь Кіркевіч
