300-старонкавую кнігу “Гудскія вайсковыя аддзелы ў войску Літвы ў 1918-1923 г.” напісаў ваенны гісторык Гінтаўтас Сургайліс.
На фоне гарачых мінулагодніх калявыбарчых падзей зусім незаўважным прайшло выданне ў Літве ў мінулым годзе кнігі “Гудскія вайсковыя аддзелы ў войску Літвы ў 1918-1923 г.” (гудскія, gudų, выкарыстоўваем у сэнсе “беларускія”, згодна з аўтарскім ужываннем).
Аўтар – Гінтаўтас Сургайліс (Gintautas Surgailis), вайсковец, палкоўнік-лейтэнант запасу (званне, вышэйшае за маёра, ніжэйшае за палкоўніка) і прафесійны гісторык літоўскага войска, доктар гістарычных навук. Адразу пасля здабыцця Літвой незалежнасці пайшоў працаваць з Віленскага ўніверсітэту ў ваенную сферу: у 1992-2002 адпрацаваў у Міністэрстве абароны краю (дарадца міністра, сакратар міністэрства і інш.), пазней узначальваў Навуковы цэнтр Ваеннай акадэміі Літвы, Ваенны музей імя Вітаўта Вялікага, Інстытут ваеннай навукі Ваеннай акадэміі Літвы. Узнагароджаны ганаровым знакам “За заслугі пры вывадзе расійскай арміі з Літвы”.
Асаблівы Сургайлаў даробак – выданне ў 2010-х серыі кніг, што прысвечаныя кожная аднаму аддзелу ў даваенным літоўскім войску: “Першы пешы полк імя вялікага літоўскага князя Гедзіміна” (2011), “Трэці пешы полк імя вялікага літоўскага князя Вітаўта” (2013), “Другі пешы полк імя вялікага літоўскага князя Альгірда” (2014), “Чацвёрты пешы полк імя вялікага літоўскага князя Міндаўга” (2016), “Пяты пешы полк імя вялікага літоўскага князя Кестуця” (2017), “Шосты пешы полк імя пілянскага князя Маргіра” (2019). Кнігі – кожная па 200-300 старонак. Такім чынам, апісанне вайсковых аддзелаў для Сургайлы – рэч зусім звыклая: як, што і ў якой паслядоўнасці апісваць – у гэтым за дзесяць гадоў ён даволі напрактыкаваўшыся.
Кніга “Гудскія вайсковыя аддзелы ў войску Літвы ў 1918-1923 г.” выдадзеная ў выдавецтве Ваеннай акадэміі Літвы. Аб’ём – 305 старонак, даволі багата ілюстраваная, напрыканцы ўтрымлівае рэзюме па-беларуску.
Наша Гародня
Адразу з уступу дазнаемся пра акцэнт, які ў нас звычайна недастаткова выразна прафілююць. Вось, абвесцілі ў сакавіку 1918-га Беларускую народную рэспубліку – а ўжо да лістапада бачым тых жа дзеячоў у суседняй Літве, беручы ўдзел у інстытуцыялізаванні гудскай меншасці там.
Канстанцін Езавітаў і Язэп Варонка
Усю другую палову лістапада 1918-га з літоўцамі перамаўляліся наконт “ідэі стварыць федэрацыйную літоўска-гудскую дзяржаву”. 27 лістапада шэсць нашых суайчыннікаў (сярод іх Вацлаў Ластоўскі, Іван Луцкевіч, Янка Станкевіч, Дамінік Сямашка) кааптуюцца ў Раду літоўскай дзяржавы. За некалькі дзён перад тым генерала Кандратовіча з Беларускай ваеннай камісіі прызначаюць намеснікам міністра абароны краю Літвы, а 1 снежня Язэпа Варонку – міністрам гудскіх спраў у літоўскім урадзе. Тады ж, 1 снежня, у літоўскім войску ствараюць Белагудскі (Baltgudžių) аддзел.
Далей – болей. 1-2 снежня ў Гародні склікаецца З’езд упаўнаважаных Гарадзенскай губерні (былі з’ехаўшыся з Беластоку, Саколкі, Бельска, Берасця, Слоніма, Ваўкавыска, Пружанаў і інш.), і на ім пастанаўляюць, што: а) уся ўлада павінна быць у руках людзей гэтага краю, б) Гарадзенская губернія далучаецца да Літоўскай Рэспублікі на правах аўтаноміі. З гэтай нагоды 20 снежня міністр Варонка пераязджае з Вільні ў Гародню. 12 снежня літоўскаму ваеннаму кіраўніцтву падаюць праект арганізацыі войска Літвы: 16-20 тыс. літоўцаў і 8-10 тыс. гудаў. Гудскія аддзелы мелі кватараваць у Гародні, Беластоку, Лідзе і Ваўкавыску.
(Адзначым, што ў гэтым жа асяроддзе трохі пазней, ужо ў сакавіку 1919-га, усплывае і знакаміты вайсковы дзеяч Канстанцін Езавітаў, якому не ўдалося стварыць гудскіх аддзелаў у Менску, затое 22 сакавіка 1919-га ён пераймае кіраўніцтва Першым белагудскім пешым палком. Такое ўражанне, там тады былі сканцэнтраваўшыся ці ня ўсе нашы незалежнікі.)
Вось такі інтэнсіўны быў час на працягу менш-больш месяца, ад сярэдзіны лістапада да другой паловы снежня, калі падзея напірала на падзею… А ўжо далей у Сургайлы ідзе карпатлівае апісанне – як, што і калі адбывалася. У гэтым і перавага ягонай кнігі – што, на фоне ранейшых даследчыкаў (польскіх і беларускіх) гэтай тэмы, багата выкарыстоўваюцца архіўныя крыніцы, з фондаў літоўскага Цэнтральнага дзяржаўнага архіва (найперш фонд № 908, адзначае аўтар).
Схема меркаваных гарнізонаў літоўскага войска: Гародня, Ліда, Беласток, Ваўкавыск
Палякі ідуць
Пры гэтым Г. Сургайліс свядома не пускаецца ў апісанне “складаных і досыць блытаных” дачыненняў гудскіх і літоўскіх палітыкаў, адсылаючы да кнігі “Фактар Беларусі ў фармаванні літоўскай дзяржавы ў 1915-1923 гг.”, якую напісаў Эдмундас Гімжаўскас (беларускі пераклад выдадзены ў 2012-м). Згадаем тут кнігу Тамаша Блашчака “Беларусы ў Літоўскай Рэспубліцы. 1918-1940”, што была выйшаўшы ў 2017-м (яе пераклад мусіць выйсці ўжо сёлета). Такім чынам, літаратуры па тэме прыбывае і прыбывае, і ахвочым ёсць з чаго скласці вобраз падзей.
Ня менш пераплеценыя і складаныя – дачыненні ў літоўска-гудска-польскай блытанцы. Узгадайма пазнейшыя падзеі, звязаныя з “гібрыдным” захопам Віленшчыны генералам Жалігоўскім і яго “ліцвінскім” войкам, што было ў згодзе з ідэяй Пілсудскага аб стварэнні канфедэрацыі “трох Літваў” (кажучы па-цяперашняму, Ковенскай, Віленскай, Менскай). Тады яшчэ паміж, умоўна кажучы, “беларускім” і “літоўскім” прасцягамі яшчэ была шырокая паласа, на якой можна было, адпаведна падышоўшы, “распаліць” хоць літоўскі, хоць беларускі, хоць польскі агмень. Цяпер там хіба вуголле.
З Гародні ўся літоўска-гудская адміністрацыя, разам з Варонкам, з’ехала ўжо 26 сакавіка 1919-га. Першы гудскі полк заставаўся. Знакамітая фатаграфія з бел-чырвона-белымі сцягамі на балконе і вайскоўцамі ў Гародні (яна на вокладцы Сургайлавай кнігі) – гэта ня “войска БНР”, гэта з гісторыі гудскіх аддзелаў у літоўскім войску.
Ужо праз месяц пасля ад’езду Варонкі, 28 красавіка, Гародню апанавала польскае войска. Над штабам Першага белагудскага пешага палка быў узняты польскі сцяг, а літоўскі – зняты. Потым і полк раззброілі, 31 траўня. А назаўтра, 1 чэрвеня, – працягвае Сургайліс – польскія жандары па гарадзенскім бруку, дзеля кпіну, цягалі ў пыле знятыя літоўскі ды беларускі сцягі (вандальная “ціцянкоўшчына”, што з 1995-га працягваецца і ў наш час, была і тады).
У гісторыі з “літоўска-гудскай” Гародняй фармальна кропка была пастаўленая толькі праз год пасля пачатку ўсёй той гісторыі: 20 лістапада 1919-га літоўскае Міністэрства абароны краю, заднім чыслом, абвесціла: “1-ы белагудскі полк і гарадзенскую камендатуру лічыць расфармаванымі ад 15 чэрвеня г.г.“.
Да 8 лістапада 1923-га
Наступным старонкам у гісторыі гудскіх аддзелаў у складзе войска маладой Літоўскай Рэспублікі прысвечаныя астатнія раздзелы Сургайлавай кнігі. Апошні, найкарацейшы раздзел кнігі называецца “Асобная белагудская рота”. У яе 25 сакавіка 1923-га быў перафармаваны Асобны белагудскі пешы батальён, а саму яе канчаткова расфармавалі 8 лістапада. Г. Сургайліс піша:
“Дзейнасць белагудскіх вайсковых аддзелаў у літоўскім войску перарвалася. Відаць, адной з найважнейшых прычын расфармавання апошняга гудскага вайсковага аддзелу была пастанова ад 15 сакавіка 1923-га на канферэнцыі амбасадараў Антанты – ёю зацвярджалася ўсходняя мяжа Польшчы. Гэта значыла, што хутка павярнуць Вільню і Віленскі край магчымасцяў няма, таму Літва больш не была зацікаўленая далей падтрымліваць гудаў у змаганні з Польшчай. Зразумела, разам з гэтым скончылася і вайсковая іх дзейнасць у Літве”.
Дадамо, што ў тым жа 1923-м літоўскія ўлады скасавалі і Міністэрства беларускіх спраў. Што да гудскіх вайсковых аддзелаў, дык пасля таго, як польскае войска апанавала Гародню і Вільню, фармаваць іх не было ўжо асабліва з каго: калі ў 1919-м гудскіх аддзелаў у літоўскім войску было 14%, дык з 1920-га гэтая доля на максімуме не перавышала 2-х працэнтаў.
Толькі якія тры-чатыры месяцы, ад снежня 1918-га да сакавіка (красавіка), 1919-га Гародня была “гудска-літоўскай” і знаходзілася пад аховай паўнавартай нашай вайсковай адзінкі – гудскага аддзелу ў складзе літоўскага войска. Пазней ужо адступалі і адбараняліся. У тым, што гісторыя “гудскіх аддзелаў” – у якіх магла гартавацца паўнавартая гудская вайскоўшчына – аказалася такой кароткай, вінаватыя, безумоўна, палякі. Яны і сцягі апаганьвалі.
Памятайма
1 снежня 1918-га – гэтую дату, калі быў сфармаваны Першы белагудскі пешы полк, трэба ведаць, памятаць і шанаваць.
Ёсць і свае героі, што палеглі ў змаганні. У баях 1919-1920-х усяго палегла 19 гудаў. У іх ліку – Юры Пліска і Міхал Вайцяхоўскі, што загінулі 28 жніўня 1919-га. Яны нават згадваюцца ў тэксце “Маршу Беларускай асобнай Літоўскага войска” (напісаны 30 сакавіка 1920-га):
“Юры Пліска, Вайцяхоўскі і шмат сяброў з імі
Палі смерцю ў барацьбе з ворагамі злымі,
Будзем помніць іх прыклад, данны ў дзеле святым,
Будзем біцца, пакуль жывы, з маскалём праклятым.”
Тады, 28 жніўня, з чырвонаармейцамі білася 1-я белагудская рота на чале з Аляксандрам Ружанцовым. Толькі за адзін той бой Ордэнам Пагоні (Віціса) узнагародзілі 15 гудскіх вайскоўцаў. Пліску – апісвае Сургайліс – чырвонаармейцы знайшлі на полі бою параненым, ператрэслі кішэні і кінулі проста ў яго, ляжачага, ручную гранату. Яго разарвала.
У вайсковай “Часопісі” за 1919-ы год, № 1, пра ахвяраў таго бою паведамляецца так:
Г.Л., М.М., svajksta.by
