Госьць «Інтэрвію тыдня» Радыё Свабода — пісьменьнік Віктар Марціновіч. Ён тлумачыць, чаму страціў усялякі інтарэс да прэміі Гедройця, заяўляе, што «калі ты не ў патрэбнай групоўцы, цябе будуць мазаць лайном недатычнасьці да „элітарнай“ літаратуры», і разважае, як ён ацэньвае сябе мінулага, публіцыста «Белгазеты».
Я канчаткова страціў цікавасьць да прэміі Гедройця
— У пятніцу, 12 кастрычніка, у «Акадэмкнізе» вы прэзэнтавалі сваю новую кнігу «Ноч». І здарылася тое, пра што мараць людзі, неабыякавыя да беларускай літаратуры — у чарзе па аўтограф беларускага пісьменьніка стаялі сотні людзей. А што вы самі адчувалі ў той момант і цяпер, празь некалькі дзён?
— Дамінантнае пачуцьцё — гэта сьмяротная стома і зьдзіўленьне. І адчуваньне крышачку нерэальнасьці таго, што адбываецца. Першапачаткова людзей было ня так шмат, каля ста чалавек. Але потым яны прыбывалі, і гэта пачало вельмі кепска паварочвацца для мазалёў на маіх пальцах.
Не магу сказаць, што я адчуў нейкі экстаз ад гэтага ці вялікую радасьць. Вядома, постфактум было прыемна пабачыць столькі людзей. Але ты ж бачыш толькі тых, якія навісаюць над табой. Гэта было, ведаеце, як у Маргарыты на балі ў сатаны — вялікая колькасьць людзей, з кожным зь якіх трэба павітацца, і праз тры сотні чалавек гэта ўжо было трохі складана. Але, паўтаруся, камбэк нейкі чытацкі быў яскрава бачны.
— Так супала, што літаральна за дзень да гэтага ўручалася самая аўтарытэтная ў Беларусі літаратурная прэмія імя Гедройця. Вас, як заўсёды, не было сярод ляўрэатаў прэміі. Сёлета вы не падаваліся, але ў іншыя гады вашыя творы не атрымлівалі ўзнагароды. Гедройця год за годам даюць аўтарам, якія маюць нашмат меншыя за вас наклады прададзеных кніг. Нейкія думкі пра прэмію падчас вашай аўтограф-сэсіі вам не прыходзілі?
— Ды ня надта. У гэтым годзе я нават ня ведаў, калі ўручэньне, то бок я ня вельмі сачыў за навінамі прэміі, бо мне ня вельмі цікава было. Можа, зь мінулага году, калі так адбылося з Андрусём Горватам, і пасьля гэтага я канчаткова неяк страціў цікавасьць да прэміі Гедройця.
Я спадзяюся, што ў людзей, якія стаяць за стварэньнем журы — адбудзецца пераасэнсаваньне падыходаў да літаратурнага працэсу ў Беларусі. Бо ўжо колькі гадоў гучыць зьдзіўленьне, што ўсё жывое, цікавае, сапраўднае, новае, непаўторнае — застаецца па-за рамкамі прэміі. І гэта ня вельмі добра.
У нас слова «элітарнасьць» і недалучанасьць да гэтай штучнай элітарнасьці — такая гульня ў дзіцячае мазаньне лайном
— Вы «страцілі цікаўнасьць» толькі да арганізатараў прэміі, якія, на вашу думку, прапускаюць міма ўвагі нешта важнае, ці проста страцілі інтарэс да таго, што ёсьць літаратура больш элітарная, а вы ставіце перад сабой задачу пісаць так, каб вас чытала як мага больш людзей?
— Я стаўлю перад сабой задачу, і, здаецца, пасьпяхова зь ёй спраўляюся (гледзячы па чэргах па аўтограф) — ствараць элітарную якасную літаратуру, якая была б новай ня толькі для беларускай, але і для эўрапейскай і сусьветнай літаратуры. Нешта, што не паўтарала б кніг, якія былі напісаныя 50 і 100 гадоў таму. Прыкладна такія ў мяне прыярытэты. Страта інтарэсу да Гедройця абумоўленая тым, што з тае пары, як мой раман «Мова» не ўвайшоў нават у шорт-ліст (а пасьля гэтага мне распавялі, што нейкія адмыслоўцы распаўсюджваюць плёткі, што «Мова» напісаная па-расейску і з гэтай прычыны ня можа трапіць у шорт-ліст) — для мяне асабіста гэта пачало нагадваць нават не густаўшчыну, а нейкую літаратурную групоўку, якая навязвае свой густ у якасьці густу элітарнага.
Пры тым, што, на мой погляд, я ня бачу асаблівай элітарнасьці ў тых кнігах, якія перамагаюць. Прыгадайма, напрыклад, Віктара Казько. Параўнайма яго з Джонатанам Франзэнам ці Джуліянам Барнсам, любым іншым пісьменьнікам, які ўваходзіць у сусьветны літаратурны бамонд.
У нас слова «элітарнасьць» і недалучанасьць да гэтай штучнай элітарнасьці — такая гульня ў дзіцячае мазаньне лайном. Вось калі ты раптам не ў патрэбнай групоўцы, цябе будуць мазаць лайном недатычнасьці да элітарнай літаратуры.
Тое самае адбывалася з Алексіевіч, і тыя самыя людзі мазалі яе лайном неэлітарнасьці аж да таго году, калі яна атрымала Нобэля, самую галоўную, самую элітарную літаратурную прэмію. Мне нават цікавейшыя за ўсё тыя нешматлікія чытачы, якія маглі б «павесьціся» на гэтае мазаньне лайном элітарнасьці. Я хацеў бы заклікаць іх чытаць ня толькі тыя кніжкі, якія трапляюць у шорт-лісты, але і тыя, якія застаюцца па-за ўзнагародай, таго ж Горвата. Чытаць і супастаўляць іх па якасьці з тымі кнігамі, якія перамагаюць.
Ствараць элітарную якасную літаратуру, новую ня толькі для беларускай, але і для эўрапейскай і сусьветнай літаратуры
— Усё ж давайце вызначымся наконт задачаў творчасьці. Вось, напрыклад, і вы, і я пішам блогі, аўтарскія калёнкі. І я нярэдка загадзя магу сказаць, што вось гэты тэкст будзе папулярны, перадрукаваны ўсімі сайтамі і яго прачытаюць дзясяткі тысяч, а вось гэты — не, бо, магчыма, надта складаны для шырокай публікі. Калі вы пішаце кнігі, вы пішаце так, як бачыце, не зважаючы на будучую рэакцыю чытачоў? Ці вы ставіце перад сабой задачу пісаць так, каб падабацца як мага большаму колу?
— Я стаўлю перад сабой задачу ствараць творы, якія былі б якасныя, ня масавыя, і пры тым прынцыпова новыя для эўрапейскай і сусьветнай літаратуры. Калі б я ставіў задачу стварэньня масавых твораў, я б пісаў па-расейску. У нас ёсьць сапраўды масавая пісьменьніца — гэта Натальля Батракова. Самая папулярная беларуская пісьменьніца, кнігі якой у расейскіх выдавецтвах разыходзяцца накладамі ў 100 тысяч. У маім выпадку мы кажам пра кнігі, якія разыходзяцца накладамі да 5 тысяч асобнікаў.
Гэта відавочна элітарная літаратура. Гэта проста якасная элітарная літаратура. І з той прычыны, што яна якасная — яна не разыходзіцца накладамі ў 500 асобнікаў, як іншая, няякасная, элітарная літаратура.
— Дык вы пішаце раманы таму, што «не магу не пісаць», «пішу як дыхаю» — так кажуць людзі, якія гатовыя пісаць нават тады, калі гэта не прыносіць ніякіх дывідэндаў? Ці вы пішаце таму, што адчуваеце, што робіце гэта лепш за іншых?
— Ствараць раманы — гэта вельмі цяжкая рэч. Тым больш, ведаеце, калі ствараеш раман на беларускай мове і, прабачце, ён выклікае больш нейкага лайнападу, чым удзячнасьці — дык раз-пораз узьнікае жаданьне закінуць усё і сысьці ў нейкія іншыя сфэры. Але, на жаль, у мяне не атрымліваецца не пісаць. Для мяне вельмі важна, што ўзьнікаюць нейкія новыя сюжэты ў нататніку — і ўсё роўна сядаеш і пачынаеш пісаць, варажыць.
І гэтая варажба — мабыць, самае галоўнае з таго, што я маю ў жыцьці. Яна мне не прыносіць так шмат грошай, яна не прыносіць неаспрэчнай, безумоўнай славы. Яна стварае, як заўсёды, больш праблемаў, чым нейкіх удзячных момантаў. Але я не магу ад гэтага праклёну, гэтай варажбы, гэтага чараўніцтва адмовіцца.
Так што калі вось так проста адказваць на вашае пытаньне, Віталь, — для мяне гэта самы галоўны занятак у жыцьці. Занятак, да якога я ішоў пачынаючы са старэйшых клясаў школы. Я і на журфак паступаў, бо хацеў быць пісьменьнікам, бо мне бацька патлумачыў, што калі я пайду на філфак, то буду настаўнікам літаратуры ў школе. Першыя адмовы свае вельмі востра перажываў, але працягваў дасылаць рукапісы ў расейскія выдавецтвы. Гэта быў цяжкі шлях, і я спадзяюся, што я толькі на сярэдзіне гэтага шляху.
Хоць, вядома, стома таксама набіраецца. Расчараваньне, зьвязанае з тым, што ўвесь час посьпех маюць адны і тыя ж формы. Я не магу прадаць кнігу 20-тысячным накладам, бо яна занадта элітарная, занадта сур’ёзная. Я не пішу жанравыя рэчы, я пішу якасную, на мой погляд, прозу. І столь ужо відаць, у Беларусі гэтая столь навісае вельмі нізка.
Мне здаецца, я не нацыяналіст
— Давайце закранем вашу папярэднюю іпастась у якасьці журналіста. Ваша ранейшая публіцыстычная дзейнасьць у «Белгазете» моцна адрозьнівалася ад таго, што вы пішаце цяпер як публіцыст. Там, у «Белгазете», вы кпілі з апазыцыйных палітыкаў і, наколькі я памятаю, кпілі і з нацыянальных каштоўнасьцяў у пэўным сэнсе. Цяпер вы, калі можна так вызначыць, значна больш «патрыятычны» і «нацыяналістычны». Гэта вынік нейкага вашага ўнутранага разьвіцьця? Як бы вы патлумачылі гэтую перамену ў сабе — ці вы лічыце, што яе няма?
— Віталь, а як бы вы патлумачылі гэтую перамену? Якое ў вас тлумачэньне?
— Мне цяжка, я настолькі добра ня ведаю ваш унутраны сьвет. Магчыма, калі вы сталі вызначаць сябе як «беларускі пісьменьнік», то адпаведна сталі мяняцца і вашыя погляды на многія рэчы?
— Хіба я да гэтага ня быў беларускім пісьменьнікам, калі пісаў на расейскай мове? Калі я выдаў кнігу «Параноя», якая празь некалькі месяцаў дзякуючы Тымаці Снайдэру трапіла ў «The New York Times Book Review», — мабыць, я ўжо меўся называцца пісьменьнікам.
Мне здаецца, што любая істота праходзіць пэўную эвалюцыю — расьце ці зьмяншаецца. Калі яна стаіць на месцы — то яна проста мёртвая. Калі яна кудысьці рушыць, кіруючыся меркаваньнямі «вось я цяпер беларускі пісьменьнік, мне трэба быць нацыяналістам», — то яна шукае, дзе цёпла, а ня дзе праўда.
Я ў сваім жыцьці, як мне падаецца, даволі праўдзіва і проста паступаю. Я, здаецца, прайшоў вялікі шлях з 2008 году, калі была напісаная «Параноя». Ці гэта шлях у нейкім слушным напрамку — я ня ведаю. Што я адчуваю, калі мяне называюць «нацыяналістам» у беларускай мове — таксама ня ведаю, у мяне складаныя пачуцьці. Мне здаецца, я не нацыяналіст. Пры гэтым я вельмі люблю сваю краіну, сваю культуру і літаратуру, да якой належу.
Я пры гэтым ні пра што не шкадую. Калі я быў маладым рэдактарам расейскамоўнай газэты, які пісаў стылізаваныя, сьмешныя рэчы — гэта было на той момант і на той узрост вельмі натуральным для мяне. Але з моманту, калі я напісаў на беларускай мове свой першы раман — «Сьцюдзёны вырай» — яшчэ не авалодаўшы ёй як сьлед, я стаў на шлях, зь якога я ня збочваў.
Я чытаю расейскіх аўтараў, захапляюся, напрыклад, Сарокіным, прызнаю іх веліч і месца ў расейскай літаратуры. То бок такі маркер «нацыяналіста» я б ставіў пад сумнеў.
