Па-беларуску мацюкацца немагчыма. Гэтае перакананне надзвычай трывалае сярод патрыятычнай часткі беларусаў. Пакуль англамоўная і не толькі папулярныя культуры не цураюцца ўстаўляць крэпкае слаўцо, беларуская мова як цнатлівая жанчына — кажа “фі” і цытуе класікаў. І менавіта такі фармат шмат хто лічыць адзіна правільным для прасоўвання ў масы. То бок чалавек, жадаючы размаўляць на роднай мове, мусіць адмовіцца ад мату, інакш “псуеш”. Дык мова ці мацюкі? Ці ўсё ж магчыма разам?
У свой час Уладзімір Караткевіч вельмі пашырыў міф, што беларуская мова ніколі не мела мацюкоў, а толькі нейкія там нагаворы. Гэта настолькі міла і пухната, што нават варта працытаваць гэты ўрывачак з “Зямлі пад белымі крыламі” (1972):
“Тут трэба, дарэчы, заўважыць, што яшчэ да параўнальна нядаўняга часу на Беларусі лаянкі амаль не ведалі, а замест яе існавалі вось такія “кленічы”. Бывалі такія майстры-імправізатары, што і не хацеў бы, а спынішся паслухаць сварку. Вынаходлівасць у параўнаннях — незвычайная”.
Вось так беларуская мова стала ледзь не адзінай у свеце мовай, дзе няма мацюкоў — унікальна, праўда?
І ўвогуле, ці можна лічыць мацюкі настолькі недапушчальнымі, што ў пытаннях развіцця мовы яе так старанна абмінаюць і нават выразаюць з кантэксту?
Будзем шчырымі: нецэнзурная лексіка — неад’емная частка любой гутарковай мовы. Ну нідзе ў свеце ў масавым ужытку не выкарыстоўваюць выключна літаратурныя словы. Гэта ж абсалютна натуральны працэс нефармальнай камунікацыі. Напрыклад, для падкрэслівання вялікага эмацыйнага ўсплёску ці наадварот — сваёй максімальнай антыпатыі да пэўнага чалавека. Калі давяраць некаторым даследчыкам, менавіта таму Кацярына ІІ забараніла слова “бл*дзь” падчас свайго кіравання. Дарэчы, да яе забароны тое ж слова выкарыстоўвала абсалютна свабодна паўсюль, і ніхто гэта не лічыў нечым жудасным.
Але ж гэта Расія, скажаце вы. Мат рускі, прыдуманы расійцамі, каб падарваць маральныя асновы нашых экс-паспалітых народаў. Часам нават можна пабачыць жорсткія артыкулы, дзе апавядаецца пра ледзь не дэманічнае паходжанне мацюкоў, выкарыстанне якіх абавязкова пракляне ваш род на тысячы гадоў наперад.
Калі такому верыць, то мы ўсе тут праклятыя на вечнасць, але ж ёсць адна падкавырка: словы гэтыя трапляюцца нашмат раней за з’яўленне той самай Расіі. Напрыклад, некаторыя крыніцы кажуць, што мацюкі былі нават у полацкіх берасцяных граматах, а калі ўзяць пскоўскія і наўгародскія, дык там якраз можна знайсці матку сучаснай “бл*дзь” — “беляць”. І тут, зразумела, гаворка не пра рускую мову, а пра протаславянскую — тую самую, з якой потым пайшла і сучасная беларуская. Дык калі гэта было ў “бацькоўскай” мове, чаму толькі адной дачцэ дораць права гэтыя мацюкі называць сваімі?
Але хопіць гісторыі, усё роўна версій шмат і можна спаслацца на фэйк ці прапаганду. Сучасны свет. Масавая культура, Захад. У фільмах, гульнях, музыцы і кіно адносна свабодна выкарыстоўваюцца мацюкі, каб наблізіць творы да рэальнасці, паказаць больш жывую гутарковую мову, падкрэсліць нейкія эмоцыі. Чамусьці там ніхто не крычыць, што лаянка абражае іх мову, якую трэба захаваць у максімальнай літаратурнай кансервацыі і г.д. І возьмем Беларусь, на мову якой пераклады часам нават смешна чытаць, бо любы жорсткі твор з гэтай моўнай цэнзурай пачынае падавацца добрай савецкай казкай, нават голас успамінаецца з касет і тэліка. Ды што тут казаць, нават у Расіі гэта зразумелі, і можна пабачыць нават кніжкі з дакладным бесцэнзурным перакладам, а вось да Беларусі трэнд пакуль ніяк не можа дайсці. У галаву ўвогуле не прыходзіць ніводнага выдадзенага твора, дзе была б лаянка. Ну, адзінае выключэнне — можа, асобныя гурты, ды і тое здзіўлены, як яны не пабаяліся мяккаватых памідорак з боку беларускамоўных маралфагаў. Тут сапраўды трэба выдаваць прэмію за смеласць!
І што мы маем у выніку? Збольшага нежывыя творы, дзе па-беларуску можна толькі літаратурна і лагодна, і пляваць, што ўмоўны Геральт з Рывіі пана Сапкоўскага ў арыгінале любіць мацюкнуцца ў цяжкай сітуацыі. Абсалютна не мае значэння, што сучасныя гопнікі не кажуць “ціпун табе на язык” і “чорт” у паўсядзённасці — спажывец чамусьці тут бачыцца маленькай дзяўчынкай з пернікавага палацыка, дзе не існуе рэалій сусвету, а ўсе вакол размаўляюць выключна літаратурнай мовай, аздабляючы яе толькі невядома адкуль узятым веданнем усіх мясцовых дыялектызмаў. Ды што тут казаць, нават нейкія кніжкі на іх перакладаюць. І атрымліваецца такім чынам, што не адчуваеш ты ў беларускамоўнай прасторы жыцця, толькі акадэмічна-казачны ілюзіён, ад штучнасці і салодкасці якога часам ванітуе.
Можа, варта зразумець, што мова — жывы арганізм, а не цацка, якую трэба хаваць і не выносіць пад дождж? Беларуская стане жывой, калі на ёй будуць балакаць гопнікі, зэкі, працоўныя, клеркі і ўсе астатнія, а не толькі акадэмічная інтэлігенцыя, якая часам не тое што мацюкнуцца — абараніць сябе не можа.
А ці будзе імі ўсімі ўжывацца мова, у якой не прынята мацюкацца, карыстацца слэнгам і скарачэннямі? Ды не, усе будуць карыстацца той, якая не патрабуе перад уваходам выціраць абутак. Ну а мова як рэлігія… Паважаныя адэпты, паліруйце залаты помнік далей, толькі людзям патрэбныя людзі, а не штучныя скульптуры. Так і з мовай: жывасць, а не літаратурна-акадэмічны нафталін.
P.S. Ніхто не заклікае лаяцца як шавец, але ж мова павінная перадаваць жыццё, а не займацца яго ўпрыгожваннем.
Багдан Сакалоў
