Выпускі пошты беларускай эміграцыі — гэта малавывучаная частка беларускай гісторыі.
Самым вядомым збіральнікам, што займаўся гэтай гісторыяй, з’яўляецца амерыканец Гай Пікарда. Яго ўжо няма з намі, і лёс ягонай калекцыі на сёння застаецца невядомым.
Аднак для беларускіх даследчыкаў будзе цікавым яго ліставанне і яго праца па гісторыі беларускай пошты.
Падаю ніжэй частку ліставання з мінулага стагоддзя.
З ліста Вітаўта Тумаша да Гая Пікарды ад 11.05.1971: “Маю дублікаты скарынінскае маркі Беларускага камітэту самапомачы ў Нямеччыне, на жаль, толькі колераў рудога і зялёнага, і тут іх Вам перасылаю. Былі яны надрукаваныя яшчэ ў колерах чырвоным, фіялетавым, сінім і светла-сінім. Як можна бачыць з дасланых тут фотастатаў, апрача марак з Скарынам былі выдадзены я й маркі з Пагоняй (сіняя), з Віленскім замкам (рудыя), князем Альгердам (зялёныя), князем Вітаўтам (сінія) ды вобразам дзяўчыны з хлопцам (зялёныя й фіялетавыя). Ці гэтыя маркі, як і скарынінская, былі выдадзеныя і ў іншых колерах — гэтага ня помню. Дык было выдадзена сем, рознага колеру, марак. Яны выдаваліся як паквітаваньне за ўплачаную складку ці за дадзеную ахвяру. Фактычны ініцыятар выданьня — тагачасны старшыня Цэнтралі БКС інж. Мікола Абрамчык. Рысункі для марак былі выкананыя ў Лодзі тамашнім сябрам БКС Зэнанам Зянкевічам. Маркі былі надрукаваныя ў 1942 г. у Бэрліне. Нейкі іх запас павінен быць у архівах прэз. Абрамчыка. У каго маглі захавацца яны яшчэ — ня ведаю”.
У студзені 1950 года пачалі рассылацца маркі Рады БНР. Ідэя паўстала ў Парыжы, дзе жылі ў той час Мікола Абрамчык, Лявон Рыдлеўскі, Уладзімер Шыманец, а ў Амерыцы маркамі займаўся Віталь Кажан.
Маркі выдалі ў дзвюх серыях. На першай — старшыні Рады БНР: Пётра Крэчэўскі (марка фіялетавага колеру вартасцю ў тры талеры) і Васіль Захарка (чырвонага колеру, адзін талер), Дом Рады БНР (зялёнага колеру, 50 грошай).
На другой серыі: Пагоня (чырвонага колеру, вартасць 25 грошай) і мапа Беларусі (сіняга колеру, 10 грошай). Другая серыя надрукаваная па эскізах Уладзіміра Шыманца. Аўтар першай застаўся невядомы.
У 1960 годзе Згуртаванне беларускай моладзі выдала марку ў гонар 40-х угодкаў Слуцкага Збройнага Чыну па эскізах мастака Генрыха Архацкага ў чырвоным, сінім, зялёным і шэрым колерах. На марцы постаць дзецюка з бел-чырвона-белым сцягам, на якім напісана: “Тым, што пайшлі паміраць, каб жыла Бацькаўшчына”. Тронак сцягу ў форме паходні з надпісам на полымі: “The Slucak Uprising 1920—1960”. Справа ўнізе надпіс: “Freedom for Byelorussia!” У левым ніжнім куце літары “БНР”. Маркі надрукаваныя аркушамі па 20 асобнікаў з надпісам на дзвюх мовах: “Яны памерлі, каб жыла Бацькаўшчына — жывеце вы, каб Бацькаўшчына не памерла! Памажыце замацаваць гісторыю Слуцкага Паўстаньня — злажыце ахвяру на выданьне Слуцкага Альманаху. Наклейвайце гэтыя маркі на лістох і пачках — пашырайце праўду аб Беларусі”.
(№ 16)
У 1971 годзе ў Вялікабрытаніі застрайкавалі паштары, і Гай Пікарда ад імя ЗБВБ звярнуўся па дазвол на адкрыццё паштовай службы. Атрымаўшы дазвол, Пікарда сам зрабіў эскізы і надрукаваў аж пяць серый марак, якія 19 лютага 1971 выйшлі ў абарот. Былі ў выкарыстанні да 10 сакавіка 1971, калі скончыўся страйк.
Першая серыя. На марцы тэкст у тры радкі: “З.Б.В.Б. (10 п. ці 20 п.) Пошта”. 10 п. — чырвоная на светла-зялёнай паперы; 20 п. — сіняя на светла-зялёнай паперы. Наклад — 300 асобнікаў.
Другая серыя. Маркі “Асобны атрад” з 1920 года з ручной наддрукоўкай ліловага колеру ў ніжнім правым кутку —“10 п.”, у левым — “ZBVB Post”, без зубцоў: 10 п. на 5 кап. — зялёная, 10 п. на 10 кап. — чырвоная, 10 п. на 15 кап. — ліловая, 10 п. на 1 руб — карычневая. Наклад невядомы.
Апроч марак былі зробленыя налепкі на канверты, што адлюстроўвалі сэнс паштовых адпраўленняў.
Трэцяя серыя. Віньеткі з 1950 года, выпушчаныя ў Заходняй Нямеччыне з наддрукоўкамі, як у другой серыі: 10 п. на 10 грошай — аранжавая з выявай Пагоні; 10 п. на 50 грошай — зялёная з выявай Дома Рады БНР у Мінску; 10 п. на талер — чырвоная з партрэтам Васіля Захаркі і надпісам “В. Захарка 1928—1934”; 10 п. на 3 талеры — ліловая: “П. Крэчэўскі 1919— 928”. Наклад невядомы.
Чацвёртая серыя дублявала першую.
Пятая серыя. Маркі з выявамі гістарычных будынкаў: 1 п. — чорная на светла-жоўтай паперы “Полацк” — царква Хрыста Збаўцы і святой Ефрасінні Полацкай 12 ст., 5 п. — намінал чорны, сіняя на блакітнай паперы “Супрасль” — царква Дабравесця XVI ст., 10 п. — намінал чорны, чырвоны на светла-зялёнай паперы “Ішкальдзь” — касцёл XV ст.; 15 п. — намінал чорны, зялёная на ружовай паперы “Магілёў” — гарадская ратуша ў Віцебску XVІІІ ст. (памылкова пазначаная як Магілёў); 20 п. — намінал чорны, чырвоная на аранжавай паперы “Нясвіж” — дом XVІІІ ст. на рынкавым пляцы. Наклад — 1000 асобнікаў па 5 марак на адным аркушы. На ўсіх марках унізе надпіс “Пошта ЗБВБ” і злева знізу ўверх “Byelorussia”. Гасіліся штэмпелем ліловага, чорнага ці сіняга колеру “ZBVB Post 4 Mar 1971 London № 7”
(№20-21, 22, 23).
Наступны ліст Вітаўта Тумаша да айца Лява Гарошкі ад 22.12.1972 г. аб скарынінскіх марках, выдадзеных у 1972 годзе: “Дарагі Войча! Сёньня якраз пошта прынесла Ваш “калядны падарак” — кніжку Гарэцкага. Вельмі за яе дзякую, а разам з падзякай шлю адразу сяньня ж надрукаваныя Скарынавы ўгодкавы маркі. Паколькі за гэта не ўзяліся нашыя філятэлісты, давялося справу заініцыяваць і давесьці да друку самому. Пасля розных нечаканых перашкодаў марка, якая мела быць гатоваю на час Сустрэчы ў Канадзе, надрукаваная была толькі сяньня.
Марка выдадзена лістамі, па 20 марак на лісьце, ды з інфармацыйнай даведкай уверсе ліста ў мовах ангельскай і беларускай. Усе маркі аднаго колеру; побач дзіркаваных будуць, для жадаючых, і недзіркаваныя. Цана за ліст — 2.0 дал., за адну марку — 10 цэнтаў. Яшчэ друкарня не пасьпела зрабіць дзіркаваньне. Як будуць гатовыя — вышлю колькі аркушаў для патрэбы вашага музэю. З надпісаў на марцы лёгка зацеміць, што ўскладзена на яе колькі заданьняў. Пешае і найважнейшае — адзначыць важныя культурна — гістарычныя ўгодкі. Рэч другая — адзначыць угодкі, дата якіх выяўленая працаю беларускіх навукоўцаў за межамі свайго краю. Трэцяе — прыгадаць, што дайшло да гэтага ў тагачаснай сталіцы Беларусі, у Вільні, ды што Вільня — беларускае места. Чацьвёртае — паказаць для “рэспублікі”, БССР, што маркі ў патрэбе можа выдаць і эміграцыя, хоць сама рэспубліка з сваёй “сувэрэннасьцю” гэтага зрабіць ня мае й права, калі б і хацела б. Гэга мо змусіць дзеячоў БССР дамагацца ад Масквы, каб пры першай нагодзе Скарынаву марку ўсё ж выдалі б і ў СССР; Івану ж Фёдаравічу выдалі ўжо колькі. Пятае — на марцы даць рэпрадукцыю арыгіналу з партрэту Бібліі, а не яго прарысоўкі, як гэта зроблена на скарынінскай марцы БНР 1918 году. Дык на марку ўскладзены вялікі ідэйна — прапагандовы нацыянальны “багаж”. Тое — сёе з гэтага яна напэўна зробіць. Пра марку плянуецца перадача ў СССР праз радыё Свабода. Пра яе маюць друкавацца артыкулы ў чужамоўным, філятэлістычным і нефілялістычным друку. У глыбокай пашане, Ваш”.
Ліст захоўваецца ў БІНіМе.
Сапраўды, у канцы 1972 г., да 450-х угодкаў з пачатку друку на тэрыторыі Беларусі, БІНіМ стараннямі Вітаўта Тумаша выдаў марку з партрэтам Скарыны.
Марка вішнёвага колеру з рамкай, у якой напісана: “450-я ўгодкі друку ў Беларусі. Др. ФР. Скарына, 1485? — 1540. Малая Падарожная Кніжка. Вільня, 1522—1972”. Спраектаваў Барыс Данілюк”. На аркушах змяшчаўся тэкст: “1522—1972. 450-я ўгодкі друку на беларускай зямлі. У 1522 годзе, у тагачаснай сталіцы Беларусі Вільні, з друку паявілася Малая Падарожная Кніжка. Гэта першая кніга, надрукаваная на тэрыторыі Беларусі і ўсяе Ўсходняе Эўропы. Выдаў яе Францішак Скарына з Полацку (1485?—1540), доктар навукаў вызваленых і мэдыцыны, выдатны вучоны гуманісты, перакладнік і выдавец беларускае Бібліі. Партрэт доктара Скарыны на марцы рэпрадукаваны з дрэварыту ягонае Бібліі”.
У маёй калекцыі захаваўся верх аркуша да ліста з гэтымі маркамі. Прыклад гэтага аркуша — на ілюстрацыі да артыкула. У гарадзенскіх калекцыянераў удалося знайсці і саму марку.
Паштовыя цікавосткі таго часу можна знайсці толькі ў ліставанні дзеячаў беларускай эміграцыі.
“У 1985 г. у калябарацыі Аляксандра Асіповіч — Асіпчыка (ідэя маркі) й вядомага філятэліста, бадай, найбуйнейшага калекцыянера беларускіх марак у Амерыцы Багдана О. Павука была выдрукаваная марка да, як павядамляў надпіс на аркушах, тысячагодзьдзя навяртаньня беларусаў у хрысьціянства. Побач з надпісам стаялі даты: 988—1988. Марка ўяўляе сабой цёмна-чырвоную выяву Еўфрасіньнеўскага крыжа з датаю 988, ахопленую полымем, а наўкола крыжа надпіс: Bielarusia’s Millennium Christianity. Марку надрукавалі з перфарацыяй і безь яе — на тысячу асобнікаў”.
“…у 1983 г. украінскае філятэлістычнае таварыства ў Амерыцы (Бафала, штат Нью-Ёрк) з ініцыятывы Багдана Павука надрукавала марку з выяваю абраза Жыровіцкае Божае Маці.
У параўнаньні з афіцыйнымі маркамі (хоць і пералічаныя вышэй нельга цалкам аднесьці да гэтае катэгорыі) значна больш было выдадзена віньетак (ад франц. vignettes, ці, як звычайна іх называюць на Захадзе, cinderellas). Яны наклейваліся на капэрты побач з афіцыйнымі маркамі і ўяўлялі сабой або копіі старых беларускіх марак (прыкладам, “Асобны атрад”), або былі адмыслова зробленыя да ўгодак ці адлюстроўвалі пэўныя сімбалі (Пагоня (1975, 1980), Вітаўт і дата 1430, “Гадавіна 1-га сьцягу ў Ватэнштэце, 1945—1947”, Анёл і словы “Раство”, “Беларусь” (Чыкага, 1979), скаўцкі знак з словамі “Bielaruskija Skauty” (1984). Большасьць зь іх зрабілі згаданы вышэй Багдан Павук і Біл Леш з Каліфорніі, таксама зьбіральнік беларускай філятэліі. У справе выданьня яны кантактавалі з Аляксандрам Асіпчыкам, Сяргеем Хмарам, Аляксандрам Лашуком”. (Лявон Юрэвіч. MADE IN BNR: да гісторыі марак і кружэлак на эміграцыі)
(№24).
Як пішуць у працы “Біяграфія беларускага друку на захадзе” Зора і Вітаўт Кіпелі, “мы імкнуліся зарэгістраваць усе беларускія паштовыя маркі, выдадзеныя па-за Беларусьсю. Часам маркі гэтыя, наклейваныя на канвэрты, гасіліся паштовымі ведамствамі. У пэрыядзе паштовага страйку ў Ангельшчыне ў 1971 годзе беларускія маркі нават прызнаваліся ангельскім паштовым ведамствам (Беларус, №167, 1971).
Вывучэнне гэтай гісторыі чакае сваіх даследчыкаў, і на дадзены момант яшчэ няма ў Беларусі маладога і захопленага гэтай справай чалавека, які прысвяціў бы жыццё вывучэнню беларускай філатэліі.
На малюнках да гэтага артыкула — некалькі цікавых паштовых марак, лёс якіх да сённяшняга часу невядомы.
Андрэй Мялешка
