В 2018 году исполнится 180 лет со дня рождения Кастуся Калиновского, легендарного руководителя восстания 1863 года. Его имя на слуху, но в его жизнеописании до сих пор хватает «белых пятен». Последняя биография Калиновского выходила 30 лет назад. Историк Василь Герасимчик начал сбор средств на издание новой биографии, которую он написал. Вместе с историком TUT.BY ознакомился с одним из разделов будущей книги и узнал, по каким предметам будущий лидер восстания получил «пятерки», а по каким «тройки», от какой тяжелой болезни страдал в Петербурге, а также при каких обстоятельствах познакомился с одноклассником Пушкина и отцом Дзержинского.
Из землевладельца — в студенты
Сейчас едва ли не каждый выпускник школы поступает в вуз. В 19 веке традиции были другие. Если Виктор, старший брат Кастуся, поступил в Московский университет, то его младший брат выбрал другой путь. «Пасля заканчэння Свіслацкай гімназіі Канстанцін Каліноўскі тры гады жыве ў Якушоўцы, дзе дапамагае бацьку ў вядзенні гаспадаркі. — пишет Герасимчик. — Усе грошы сям’і пайшлі на набыццё маёнтка, для далейшага развіцця якога патрэбныя былі новыя сродкі. Арандаваць і валодаць — вялікая розніца, якую новыя гаспадары адчулі адразу. Пясчаная зямля давала дрэнны ўраджай, у дадатак пачаліся праблемы з фабрыкай, паколькі канкурэнцыя не дазваляла мець высокіх прыбыткаў, як было ў першай палове 1840-х гадоў».
Калиновского могла ждать судьба небогатого землевладельца. Но из-за конфликта с мачехой, которая потеряла нескольких новорожденных детей, Кастусь перебраться в Москву к старшему брату.
«Папярэдне, 16 студзеня 1856 года, Каліноўскі атрымаў пасведчанне аб беднасці ад Гродзенскага прадвадзіцеля дваранства. Паўгады Канстанцін актыўна рыхтуецца да здачы іспытаў. Але 12 ліпеня яго брат Віктар звальняецца з Маскоўскага ўніверсітэта і разам з братам перабіраецца ў паўночную сталіцу імперыі – Пецярбург. Каліноўскія селяцца ў Выбаргскай часці па Другой Госпітальнай вуліцы ў доме Маслава, — пишет Герасимчик. — Пакуль старэйшы брат вышукваў гістарычныя дакументы ў публічнай бібліятэцы, паралельна наладжваючы сувязі з рэвалюцыйнымі гурткамі, Канстанцін 1 жніўня падаў прашэнне на імя выконваючага абавязкі рэктара Пецярбургскага ўніверсітэта вядомага фізіка Эмілія Хрысціянавіча Ленца аб дапушчэнні да прыёмных экзаменаў».
Экзамены будущий руководитель восстания сдал успешно и 15 октября 1856 года был зачислен в число «своекоштных студентов» юридического факультета. Но уже на следующий день Калиновский представил справку о тяжелом материальном положении и был освобожден от платы за слушание лекций. Как пишет Василь Герасимчик, «Каліноўскі быў адным са 141 студэнтаў разраду камеральных навук, на якім рыхтавалі гаспадарчых і адміністрацыйных служачых». Кастусю Калиновскому преподавали историю, криминальное право, политическую экономику, статистику, логику, психологию, ботанику, сельское хозяйство, архитектуру, русский и французский языки.
Долой шпаги и треуголки, виват долгие волосы и усы!
В Петербурге Калиновский застал новые времена. «У 1857 годзе пасля прызначэння новым апякуном Пецярбургскім навучальным корпусам князя Г. Шчарбатава замест мікалаеўскага М. Мусіна-Пушкіна ў Пецярбургскі ўніверсітэт быў павялічаны набор да 600 студэнтаў, — отмечает Василь Герасимчик. — На лекцыі быў адкрыты свабодны доступ усім слухачам, нават жанчынам. Змянялася і студэнцкая мода: адзнакаю студэнта заставаліся студэнцкія сурдуты з сінімі каўнерамі, але трохвуголкі і шпагі выходзілі з ужытку. Моладзь пачала насіць доўгія валасы і вусы, нават была адменена забарона паліць тытунь у будынку ўніверсітэта. Дазваляліся сходы для абмеркавання спраў, стварэнне ўласнай бібліятэкі, выданне студэнцкіх зборнікаў навуковых артыкулаў. У выбарах рэдкалегіі, якія праходзілі 23 лютага 1857 года ўдзельнічалі ўсе студэнты Пецярбургскага ўніверсітэта, у тым ліку і Канстанцін Каліноўскі».
Как уже отмечалось, будущий руководитель восстания был освобожден от оплаты за учебу. Но стипендии ему не платили. Поэтому «Канстанцін пачаў зарабляць грошы, займаючыся рэпетытарствам, Віктар — пошукам дакументаў для Віленскай археалагічнай камісіі».
Как отмечает Герасимчик, «да сваёй даследчыцкай дзейнасці Віктар прыцягваў і малодшага брата, аб чым сведчыць яго зварот да дырэктара Публічнай бібліятэкі барона Мадэста Андрэевіча Корфа ад 6 снежня 1860 года. Гэта было прашэнне аб прадастаўленні магчымасці брату працягнуць яго справу па даследаванні старажытных рукапісаў пад кіраўніцтвам малодшага бібліятэкара Іваноўскага, паколькі ён сам атрымаў заданне на працу ў Галоўным Маскоўскім архіве». Любопытно, что барон Корф — это одноклассник поэта Александра Пушкина по Царскосельскому лицею.
Среди других знакомых Калиновского, которые могут вызвать интерес, стоит назвать Эдмунда Дзержинского, отца будущего «железного Феликса», создателя ВЧК. Как пишет Герасимчик, Эдмунд «навучаўся ва ўніверсітэце ў 1858−1862 гадах на фізіка-матэматычным факультэце, а ў 1863 годзе наведаўся ў госці да Ігната Здановіча (одного из соратников Калиновского — Прим. TUT.BY) ў Вільню». Как отметил историк, «у адзін час з Каліноўскім у Пецярбургскім універсітэце вучыліся студэнты гісторыка-філалагічнага факультэта Дзмітрый Пісараў, будучы вядомы рускі публіцыст, і Усевалад Крэстоўскі, які ў сваёй дылогіі „Кровавый Пуф“ галоўным антаганістычным героем адлюстраваў менавіта Канстанціна Каліноўскага».
Пятерка — по ботанике, тройка — по земледелию
Как пишет Василь Герасимчик, определенное время Калиновский «вымушаны быў думаць зусім не пра салонныя сустрэчы таемных студэнцкіх арганізацый, і нават не пра навучанне, а пра самую элементарную патрэбу знайсці сродкі для існавання ў Пецярбурзе. Негледзячы на рэкамендацыі з боку ўдзельнікаў таемных сустрэч „як добры выкладчык урокаў“, у тым ліку і для рускай моладзі, нерэгулярных падпрацовак не хапала».
Поэтому будущий руководитель восстания регулярно обращался к руководству Петербургского университета с просьбой о выдаче помощи. «З-за недахопу сродкаў для існавання і патрэбы іх зарабляць, у Каліноўскага зусім няшмат часу заставалася для навучання», — объясняет Герасимчик. В итоге на втором курсе Кастусь сдал на тройки экзамены по государственному праву, внешней истории российского законодательства и системе животного царства, на четверки — по древней и российской истории. А вот уже на третьем курсе он получил пятерки по технологии, ботанике и русской истории и четверки — по общественных науках и психологии. Правда, по средневековой истории и земледелию он получил лишь тройки. Если оценивать учебу Калиновского исходя из современных реалий, речь о студенте-серяднячке.
В середине учебы Калиновский получал стипендию. Например, осенью 1858 года он получал ежемесячно по 7 рублей в месяц. Такую же сумму Калиновский получал и весной 1859 года. Но одной стипендии при отсутствии помощи со стороны семьи недостаточно для поддержания существования.
Как пишет Герасимчик, «увесь час навучання ва ўніверсітэце Канстанціна Каліноўскага суправаджалі прыступы цяжкай нервовай хваробы, „падобнай падучцы“. Старажытныя грэкі і рымляне называлі яе „боскай хваробаю“. Падучкай або эпілепсіяй хварэлі Гай Юлій Цэзар, Напалеон, Байран, Дастаеўскі, ван Гог».
Чем была вызвана эта болезнь? По мнению историка, «відавочна, што яна звязана з пецярбургскім перыядам яго жыцця, паколькі ні раней, ні пазней узгадкі пра яе ў адносінах Каліноўскага не маецца. Цяжкія пабытовыя ўмовы, праблемы псіхалагічнага характару, звязаныя фактычна з разрывам адносінаў з сям’ёю і бачанне развіцця сухотаў у брата Віктара, рабілі сваю справу. Наведванне шматлікіх знаёмых дактароў, звязаных з рэвалюцыйнай арганізацыяй, было беспаспяховым».
В конце концов Калиновский смог попасть на прием к известному медику Николаю Здекауеру. Его консультация стала помогать. «Аднак выкананне ўсіх іх было немагчымым, паколькі для гэтага патрэбныя былі фінансавыя сродкі, — пишет Герасимчик. — У Каліноўскага працягвалі здарацца прыпадкі, асабліва моцны з іх адбыўся 5 кастрычніка 1859 года. У сувязі з гэтым ён 14 кастрычніка звярнуўся да рэктара з просьбай аб дапамозе. Стан Каліноўскага быў настолькі цяжкі, што ён здолеў толькі падпісаць прашэнне. Астатні тэкст напісаны не яго рукой. У адрозненні ад іншых лістоў на імя рэктара аб дапамозе, у гэтым упершыню пазначана дакладная сума — 30 рублёў, якія, хутчэй за ўсё, патрэбныя былі на аплочванне паслуг медыка. На наступны ж дзень папера пры пасярэдніцтве Фіцтума фон Экстэдта была дастаўлена папячыцелю і ўжо 24 кастрычніка быў атрыманы дазвол выдаткаваць Каліноўскаму такія неабходныя яму грошы».
***
В июле 1860 года Кастусь Калиновский окончил 4 курс юридического факультета (любопытно, что за все предметы на последнем курсе он получил пятерки). В январе 1861 года после сдачи экзаменов и защиты диссертации он получил ученую степень кандидата, а в феврале — долгожданный диплом. Как пишет Василь Герасимчик, «Каліноўскаму надаваўся чын дзясятага класа і права лічыцца ў першым разрадзе чыноўнікам на цывільнай службе, а пры паступленні на вайсковую службу права на ўзвядзенне ў афіцэры пасля выслугі трох месяцаў у унтэр-афіцэрскім званні. Цяпер для яго адкрываліся вялікія перспектывы, нарэшце, пачаць новую старонку свайго жыцця».
Тем временем в столице Российской империи стали распространяться слухи о расстреле в Варшаве демонстрации, во время которой 15 февраля было убито пять человек. 19 февраля было отменено крепостное право.
2 марта 1861 года Калиновский прибыл в Вильню.
