“Бога няма…” – такі пачатак верша з кнігі “Канцылярыі розных спраў” я быў хацеў вынесці ў назву калонкі. Найперш дзеля прыцягнення ўвагі чытачоў, для якіх паэзія сама па сабе – недастаткова моцны стымул, а вось праведнае абурэнне хейтара прымусіць не паленавацца, клікнуць і чытаць далей. Але, па-першае, наіўна веру, што паэзія і сёння можа быць дастаткова “моцным стымулам”, па-другое, ёсць у гэтай кнізе і лепшыя вершы, а па-трэцяе, у нашым маленькім “архіпелагу Беларусь” ужо самі словы “Стась Карпаў” шмат для каго сталі цалкам дастатковым – вартым увагі! – раздражняльнікам.
Скандальная персона нашай інтэрнэт- і проста культурнай прасторы, аўтар, які паспяхова вядзе блог (ён сам сказаў бы “бложык”), робіць гэта беларускай мовай (ён сам сказаў бы “мовушкай”), якая нагадвае ўсё што заўгодна, але не мёртвае музейнае рэчыва для аматараў даўніны. Блог, дзе ён эфектыўна “накідвае на вентылятар” і пакрыўдзіў людзей ніяк не менш, чым найбольшыя правакатары нашай збольшага яшчэ стрыманай літаратуры. Блог, дзе паміж “накідамі” можна прачытаць не абы-якую (часам – проста добрую) паэзію, якая чапляе за жывое не горш ад абразаў:
Бога няма, а значыць, няма граху.
Прагу ўсім дараваць частку сваіх правінаў
Ты не спатоліш. Поўнасцю ці крыху.
Бога няма. Цяпер да добрых навінаў.
Бываюць вершы, якія ўжо самой сваёй формай як бы пярэчаць выказанаму зместу. У нашым выпадку не трэба ведаць грэцкай “мовушкі”, каб згадаць, як на ёй будзе ‘добрая навіна’. Згадваем – і ўсе сцверджанні аўтара робяцца не такімі катэгарычна-адназначнымі. А “ўсім дараваць частку сваіх правінаў” – проста файна. Таму што высокі клас лагічнай гімнастыкі, такое сабе практыкаванне на біблейскім бервяне (якое ў сваім воку, вядома ж, а ў чужых так, дробныя сучкі). Больш за тое, гэта яшчэ і ніштаваты саліпсізм, калі не толькі бервяно, але й рэшта навакольнага свету існуе выключна ў тваіх вачах, і варта іх заплюшчыць – як гэты самы свет проста перастае быць. Калі аўтара ў свеце значна больш, чым астатняга свету, бо рэшту свету ён яшчэ не паспеў убачыць, пачуць, пераплавіць у сарказм ці слёзы. У лірыцы, якая па азначэнні самы суб’ектыўны род літаратуры, так і мусіць быць:
Там, нібы ў лёдзе, бачу ў заінелым шкле
Мухаю ў бурштыне, тварам тапельца ў палонцы,
Пасажыр шчэрыцца і глядзіць праз мяне на сонца, але
Я засланяю сонца.
Згодна з няўмольнай – прэміяльнай – логікай нашага літпрацэсу, нават найвялікшы перфекцыяніст мусіць паспяшацца й выдаць сваю першую кніжку да 35 гадоў. Хай сабе трохі недашліфаваную, затое ў самым сімвалічным дантаўскім веку: “пасярэдзіне шляху зямнога”. І нічога дзіўнага, што “дзіцячыя” памаркі ў ёй сустракаюцца з самымі “дарослымі” пытаннямі ды інтанацыямі.
Да інфантыльных хібаў можна аднесці неабавязковую зацягнутасць пэўных тэкстаў, калі варта было выкрасліць нават някепскае ці проста добрае – каб засталося выдатнае. Асабліва гэтая шматслоўнасць максімаліста, які не можа маўчаць, рэагуючы на несправядлівасць, відаць у тым, што мовай школьнай настаўніцы называлася б “грамадзянскай лірыкай паэта”. Верш пра спуск супрацоўніка спецслужбаў у мінскае метро выйшаў даўжэйшы за само мінскае метро. (Так, аўтар мае алібі – (анты)герой верша доўга ідзе ў абход, бо пасля выбуху баіцца спускацца на Кастрычніцукую/Купалаўскую, але тым больш гэтая доўгая дарога мусіла б чытацца на адным дыханні), а адкрыты ліст да абранага сваім народам адрасата з той жа прычыны, баюся, так і застанецца імі (і адрасатам, і “ягоным” народам) недачытаны. І гэта пры тым, што абодва тэксты заслугоўваюць увагі й павагі як практыкаванні ў смеласці і свабодзе, не такіх і частых у нашых літаратурных шыротах.
Стась Карпаў. Канцылярыі розных спраў
Прэзентацыя – 9 кастрычніка
Яшчэ адной “дзіцячай” рысай можна было б назваць ігнараванне ладнай часткі моўных правілаў, якія, вядома ж, існуюць для ўсіх астатніх, для ўсякіх там лоўкіх Петрусёў Бровак ды іншых пыльных акадэмікаў, а табе й без таго ёсць што сказаць, ты ж маеш сваё непадробнае – жарсць ды нервы, боль ды крыўду, а “ўсё іншае – літаратура”. Можна было б назваць, каб не адно “але”, якое шмат чаго мяняе. Звярніце ўвагу, у якіх менавіта вершах гэтыя нібыта “хібы” з’яўляюцца найчасцей. “І я бы не стаў і не пайшоў сцяною, / Я бы сказаў сабе, што не па мне адзежа, / Быць адным з васьмідзесяці пад прасціною – / Ох, гэта не тое, стары. А як жа і дзе жа…”. Спачатку твой унутраны крытык уключаецца на няправільных “я бы” і “дзе жа”, а потым разумее, пра што гаворка, – чырванее й сарамліва змаўкае. Бо лірычны герой верша збіваецца на моўныя памылкі тады, калі ўжо зрываецца на істэрыку, і там, дзе не хвалявацца проста немагчыма:
І я бы адчуў, як пахне гарэлай гумай,
І я бы ўбачыў усё на сваім ваколлі:
Як хлопчык, што ў слухаўку гучна кажа “бягу, мам”,
Ужо не бяжыць. І не пабяжыць ніколі.
Так, мой спелчэкер не чырванее і чырвоным падкрэслівае “навылет”, патрабуючы “навылёт”. І добры рэдактар мусіў бы ведаць, што “кавыль” скланяецца “кавылю, у кавылі…” Але не зайздрошчу таму рэдактару, бо нядобры з гледзішча правільнай мовы фрагмент ёсць добрай, правільнай паэзіяй:
– У людзей такія пяшчотныя белыя шыі.
Галовы людскія, нібыта ў пажоўклым кавылі.
– І сэрцы такія, што спіца навылет прашые.
– І целы такія, што спіца прашые навылет!
Думаючы пра такое, нескладана дайсці да сумневаў, багаборчага бунту або суцэльнага атэізму. І апошні ўсяляк падкрэсліваецца аўтарам – што праўда, часцей у блогу, чым у вершах. А ў кнізе хутчэй набывае форму ўжо згаданага раней элегантнага саліпсізму, апагеем якога ёсць верш “А я казаў табе, госпадзе, усё будзе кепска…”:
Дык вось, раскажы мне, госпадзе, ці варта было пачынаць?
Бо ты быў, госпадзе, нейкая самастойная велічыня.
Ну а цяпер… Столькі спраў, бачыш, і не выйсці, і не сысці.
Твая шафа – найлепшае, што здаралася ў тваім жыцці.
Твая шафа – найлепшае, што здаралася ў маім жыцці.
Але ў паэта – у адрозненне ад сумленнага навукоўца – ёсць яшчэ такое неад’емнае права, як супярэчыць самому сабе. І Карпаў карыстаецца ім у адным з найлепшых вершаў кнігі. “Стась, ты ж атэіст, пра што гэта?” – здзіўляліся пасля публікацыі верша першыя каментатары на форуме “Нашай Нівы”.
Мабыць, пра тое, што рытмічная памяць і ўвогуле памяць культуры (“особенно слова”!) такая ж доўгая, як “памяць вады”, і што смерць абавязкова – як той казаў, “невылечна” – рыфмуецца з Венецыяй, а наша жыццё, як усякі твор чалавечага мастацтва, чыста жанрава патрабуе водгуку й ацэнкі пэўнай зацікаўленай інстанцыі, адрознай ад нядрэмнага вока з вежы Цанавы. Хай сабе гэта будзе нават прыдуманая паэтам, як яму здаецца, чыста ўяўная інстанцыя “ідэальнага чытача” (слухача, гледача), бо інакш, быццам нікім не прачытаныя вершы, мы жывём толькі ў шуфляду.
***
Перш, чым выплача дождж горкі лёд красавіцкай віны,
Будзе дзень, калі сонца лізне шкло чужых акуляраў,
І акно праліецца вадой са сваіх капіляраў,
І пацягнецца ў неба на шыбе слупок крывяны.
І ты будзеш сачыць, да акна прытуліўшыся лбом,
За птушыным палётам над безданню восеньскай багны.
Кожны рух іх павекаў – нібы закрыццё дыяфрагмы.
Нібы нехта бясконцы збірае свой фотаальбом,
Нібы нехта паверыў у доўгую памяць вады,
Астыванне ўсіх водаў сусвету у сонечнай ванне,
І палёў, і лясоў, шчасцяў, гораў – усяго астыванне,
Таму трэба ісці. Ад таго, для таго і тады –
Праз рыпучую хісткую гаць і праз верас руды,
Па пажоўклай траве, па пярэстай вільготнай мякіне.
Я хацеў бы, каб ён нас заспеў і запомніў – такімі.
Бо калі не такімі, то сэнсу няма сапраўды.
Бо калі не такімі, то хай астываюць лясы.
Бо калі не такімі, то хай супыняецца стужка.
Паглядзі ў вышыню, не міргай. Хутка вылеціць птушка –
Усміхніся яму. І з вачэй прыбяры валасы.
Андрэй Хадановіч для budzma.by
