Наіўна сцвярджаць, што ўсе ахвяры сталінскіх рэпрэсій былі спрэс годнымі і вартымі павагі людзьмі. Вір Кастрычніцкага перавароту вынес на паверхню процьму палітычных авантурыстаў, прайдзісветаў, марадзёраў і проста крымінальнікаў. Спярша Саветы ставіліся да такой публікі паблажліва, а з некаторымі нават уваходзіла ў палітычныя хаўрусы. Такія хаўруснікі афіцыйна называліся «спадарожнікамі Савецкай улады».
Але ж з манапалізацыяй улады бальшавікамі, ад падазроных «спадарожнікаў» вырашылі пазбавіцца. Асабліва – калі яны хоць раз выступалі супраць Савецкай улады.
У архівах украінскіх спецслужбаў, адкрытых для даследвання, ёсць і справы на «спадарожнікаў» з нашых землякоў.
У сакавіку 1919 года два палкі Чырвонага войска, набраных у Разані і ў Туле, былі адпраўленыя ваяваць супраць Украінскай Народнай Рэспублікі пад Оўруч. Камандзірамі там былі пераважна левыя эсэры – на той час «спадарожнікі бальшавікоў». Але ваяваць расейцам не хацелася. Вайскоўцы самавольна зняліся з пазіцый і папнуліся рабаваць Гомель, каб з’ехаць з нарабаваным у Расею.
Сведчанне Раманавай Марыі Сазонтаўны, 1908 г. н., ураджэнкі Гомеля, відавочцы тых падзеяў.
«Чырвонаармейцы адразу зладзілі ў нашым горадзе пагром. Цэлы дзень мы баяліся выходзіць на вуліцу, назіралі за пагромнікамі з вокнаў.
Добра памятаю, як салдаты пабілі вітрыннае шкло ў цырульні і выцягнулі вялікія бутэлькі з адэкалонам. Адэкалон яны выпілі, а цырульню падпалілі.
Спярша пагромнікі забівалі толькі яўрэяў, а потым – усіх, каго бачылі на вуліцах. Колькі нашых суседзяў павесілі на ліхтарах ля вакзалу. На другі дзень на галовах мерцвякоў сядзелі крумкачы і дзяўблі ім вочы. Бачыла тых пагромнікаў на ўласныя вочы: брудныя барадатыя, падпітыя дзядзькі, якія ўвесь час чухаліся, бы тыя свінні…»
Гомельскія чэкісты і камісары зачыніліся былі ў гатэлі «Савой», Але ж мяцежнікі расстралялі будынак з гарматаў, а ацалелых пазабівалі. Неўзабаве рабаўнікі перадумалі вяртацца ў Расею, вырашылі назаўсёды атабарыцца ў Гомелі і нават ставарыць там «Рускую народную рэспубліку». У Гомелі знайшлося нямала палітычных маргіналаў, якія адкрыта падтрымалі «РНР». Разам з Уладзімірам Стракапытавым, камандзірам пагромнікаў, яны імпэтна рабавалі і забівалі гамяльчанаў.
Адным з такіх людзей быў Уладзімір Серада.
«Уголовное дело № 106440, Управление НКВД по Черниговской области. Середа Владимир Андреевич, белорус, писарь воинского присутствия. Уроженец деревни Яловка Гродненской области*. В 1918 году вступил в партию эсеров и состоял там членом исполнительного комитета. Также является активным участником по руководству Стрекопытовским восстанием…»
*Цяпер – Падляшскае ваяводства, гміна Міхалова, Польшча
«Руская народная рэспубліка» праіснавала ў Гомелі 5 дзён. Да горада падыйшлі элітныя часткі ЧК і бронецягнік з кітайскімі наёмнікамі, якія служылі Саветам. Пагромнікі і марадзёры хаатычна пацягнуліся за Сож.
Разам з імі ўцёк і Уладзімір Серада…
Па хуткім часе Серада зноў з’явіўся ў Гомелі, дзе выправіў сабе новыя дакументы. Але ж ЧК распачало паляванне на ўсіх удзельнікаў мяцежа, і таму Серада змушаны быў уцячы ва Украіну. У невялікім горадзе Прылукі ўцякач уладкаваўся фінансавым інспектарам і прапрацаваў так ажно да 1938 года.
У поле зроку НКВД ён патрапіў выпадкова. Падначаленага Серады злавілі на крадзяжы. На допыце, каб аблегчыць прысуд, той прыгадаў, што ягоны начальнік нібыта незадаволены савецкай зарплатай. Следчыя зацікавіліся сціплай асобай фінансавага інспектара і неўзабаве высвятлілі і пра ягоны ўдзел у партыі эсэраў, і пра Стракапытаўскі мяцеж… А ўжо стварыць «масштабную антысавецкую арганізацыю» было толькі справай следчай тэхнікі.
«Уголовное дело № 106440, 1938 год. Из протокола показаний обвиняемого Карнауха Георгия Александровича.
…в беседе я окончательно убедился, что Середа является антисоветским человеком и решил завербовать его в антисоветскую организацию. Я рассказал ему о наличии антисоветской украинской националистической организации и предложил ему примкнуть к ней, на что Середа дал свое согласие. Заручившись согласием, я дал ему задание проводить вербовку…»
Уявіць прыхільніка «Рускай народнай рэспублікі» ва ўкраінскай нацыяналістычнай арганізацыі проста немагчыма. Але ж суд не звярнуў на гэтую акалічнасць увагі. Серада атрымаў 5 гадоў пазбаўлення волі. Далей сляды яго губляюцца. Не выключаецца, што ён ці загінуў у лагеры, ці быў забіты крымінальнікамі, ці атрымаў новы тэрмін.
Ці зразумеў перад смерцю Серада, што і «Руская народная рэспубліка», прыхільнікам каторай ён быў, і Савецкая ўлада, якая яго пакарала, былі для яго, беларуса, аднолькава чужынскімі?
* * *
Архівы ўкраінскіх спецслужбаў расказваюць не толькі пра трагедыі і драмы. У тагачасных крымінальных справах можна знайсці і трагікамічныя гісторыі. У тым ліку – і з удзелам нашых землякоў.
Радыё Рацыя дзякуе Архіву СБ Украіны ў Чарнігаўскай вобласці за прадстаўленыя матэрыялы, архіўная справа «П-15218»
