Ёсць жанр гістарычнай прозы, а Антон Рудак піша гістарычную паэзію. Ён паэтызуе Мінск, існы і зніклы, і кажа пра яго з неадпаведнай свайму ўзросту настальгіяй, пераносіцца ў ваенныя часы ці ў 1930-я. Пра трагічнае Рудак умее сказаць прыгожа, зусім без высокіх нотаў, са сцішаным пафасам. У інтэрв’ю budzma малады паэт, у якога нядаўна выйшла дэбютная кніга “Верхні горад”, расказаў пра паэтычнасць гісторыі, самы жудасны твор Караткевіча і пра тое, чаму не пішуцца вершы пасля сёлетняй вясны.
— Самы відавочны прынцып, паводле якога можна ўсе вашыя творы падзяліць, — гэта вершы на гістарычную тэму і асабістыя, пра вашую ўласную гісторыю. Вы для сябе гэтыя два галасы размяжоўваеце?
— Натуральна, гэта два розныя галасы. Я таксама так для сябе фармулюю.
— Ці паэтычная для вас гісторыя? І калі вы пачалі яе такой адчуваць?
— Вядома ж, паэтычная, раз я за яе так зачапіўся. Схільнасць была даўно, яшчэ да паступлення на гістфак, які быў толькі сродкам аформіць веды ў пэўную сістэму. Ёсць у нас такое меркаванне, што, маўляў, негісторыку кранаць тэмы мінуўшчыны нельга. А так я змагу спакойна “паказаць даведку”, што маю адукацыю і таму пішу пра гісторыю вайны і ўвогуле XX стагоддзя на Беларусі .
Апошняя вайна — спадзяюся, сапраўды апошняя на нашай зямлі — для мяне невычарпальная крыніца роздуму. У розныя часы майго станаўлення мяняліся і мае погляды на яе. Цікавіць тэма калабарацыі, спецслужбаў і падполля — як двух бакоў супрацьстаяння.
Увогуле XX стагоддзе — трагічнае і прыцягальнае. У 1930-я гады ў галовы людзям была закладзеная ідэя, што калі чалавек — беларускі літаратар, то трэба трымацца ад яго як найдалей. Мне здаецца, сённяшняя сітуацыя з нашай літаратурай, незалежнымі выдавецтвамі і малымі накладамі — гэта працяг таго ланцужку.
— Як узнікаюць вашыя гістарычныя вершы? У які момант і чаму вы вырашаеце напісаць менавіта пра 1937 год ці месца расстрэлу габрэяў? У адрозненне ад чыстай лірыкі, якая нараджаецца ад зрухаў душы, верш гістарычны — атрымліваецца, “верш на тэму”, замова самому сабе?
— Цікава, што вы акцэнтавалі габрэйскую тэму, бо такіх вершаў у мяне няшмат. Думаю, вы маеце на ўвазе верш “Тучынка”. Для мяне гэта сапраўды была замова самому сабе, таму што я спачатку падышоў да гісторыі найбуйнейшага месца расстрэлу габрэяў у Мінску з пункту гледжання даследчыка. Я расшукаў пэўныя крыніцы і сведчанні, дзе менавіта гэтая Тучынка знаходзілася. Усе ведаюць такі тапонім, але яму прысвойваюцца месцы недзе ў раёне Кальварыі. За могілкамі стаіць помнік, але ніхто не кажа што Тучынка — гэта канкрэтнае месца у раёне вуліц Харкаўскай і Волаха. Перад вайной там былі цагельні, былі кар’еры, якія нацысты выкарыстоўвалі пасля для расстрэлу людзей. У нас, як і ў выпадку з кіеўскім Бабіным Ярам, была спроба гэтую гісторыю замаўчаць. Там памяняўся рэльеф, цяпер у гэтым месцы прамзона і галінка чыгункі, то бок цяпер нічога пра былыя падзеі тут не нагадвае. Мне здавалася, што на Тучынку трэба звярнуць увагу. Я пісаў пра яе ў папулярных суполках у ЖЖ, там з’явіліся спецыялісты, якія займаюцца нямецкімі аэрафотаздымкамі. Мая гіпотэза збольшага пацвердзілася. Пакуль на прафесійна-навуковым узроўні я гэта не асэнсаваў, спыніўся на тым, што перавёў у плоскасць мастацкую, так з’явіўся гэты верш. Я вельмі ўсцешаны, што ў кнігу ён трапіў і, можа, неяк зверне ўвагу грамадскасці на гэтую гісторыю.
— Вы рэагуеце і на гісторыю, якая адбываецца на нашых вачах. У студзені, напрыклад, вы напісалі верш пра Майдан. Як вы думаеце, падчас гістарычных узрушэнняў пісьменнікі атрымліваюць творчы імпульс? У адным інтэрв’ю рэжысёр Кіра Муратава, сказала, што падчас вайны, наадварот, немагчыма не толькі ствараць, а нават успрымаць мастацтва. Як вы думаеце?
— Цікава, я не чытаў гэтае інтэрв’ю, але выказванне Кіры Муратавай цалкам супадае з маімі ўласнымі адчуваннямі. Тое ж я пачуў і ад многіх калегаў па пяры. Пасля сёлетняй вясны людзі, якія пісалі вершы, больш не могуць нічога ствараць. Тое ж магу сказаць і пра сябе. А што да ўспрымання твораў мастацтва, то я за сабой заўважаю, што ад пачатку года я амаль не чытаў фікшн, чытаю толькі дакументальныя кніжкі.
— Можа быць, пісаць варта з мэтай задакументаваць падзею?
— Думаю, што ўся літаратура ўзнікае не падчас трагедыі, а пасля, і гісторыя, якая адбываецца цяпер ва Украіне, будзе таксама асэнсоўвацца пазней.
— Раскажыце, калі ласка, пра ваш дэбютны зборнік. Рэдактар Андрэй Хадановіч на прэзентацыі сказаў, што яму давялося вяртаць у кнігу многія добрыя вершы, якія вы павыкідалі. Чаму вы так крытычна да сябе ставіцеся?
— Напэўна, многія ранейшыя вершы падаюцца цяпер малакаштоўнымі і дрэннымі з мастацкага пункту гледжання, я не ўключыў іх у рукапіс. Але паколькі ўсе мае вершы былі абнародаваныя ў ЖЖ, то Андрэй Хадановіч змог іх знайсці і паглядзець, чаго не хапае.
— Вы свае вершы калі-небудзь перачытваеце?
— Не, калі я сяду іх перачытваць, то трэба будзе правіць. Увогуле ў мяне з вершамі заўжды было так: напішу ўначы, а зранку перачытаю і выкладу ў інтэрнэт. У такім выглядзе верш і застаецца, я нічога не выпраўляю.
— Каб было ясна, што вы сапраўды да сябе залішне строгі, на прэзентацыі Хадановіч зачытваў ваш верш “Марскія фігуры”, якога вы якраз спрабавалі пазбавіцца.
— Вось гэты верш увогуле мой самы нелюбімы, цярпець яго не магу. Не памятаю, чаму яго пісаў, калі, навошта.
—Вашая манера пісання — нешта паміж хмурым рэчытатывам у духу Жадана, Рыжкова і чымсьці вельмі лірычным, класічным. То бок цвёрдасць верша, жорсткасць сумяшчаюцца з пачуццёвасцю і сентыментальнасцю.
— Пачыналася ўсё з лірыкі. Жорсткасць, сухасць, рэчытатыў — гэта пазнейшыя наслаенні. Лірыка прабіваецца ва ўсе самыя пераломныя, вызначальныя для мяне тэксты.
У мяне ёсць любімы твор, па якім праходзіць падзел, — верш “Альберт Эйнштэйн”, гэта была якраз спроба звязаць іронію, выдумку, праўдзівыя факты. Тады мне падавалася, што гэты верш будзе ўзорам для мяне, як трэба пісаць далей. Але сябе самога цяжка паўтарыць, а яшчэ цяжэй зрабіць лепш, хаця я спрабую рухацца ў гэтым кірунку.
— На якіх аўтараў вы абапіраецеся? Натуральна, Караткевіч, а яшчэ?
— Зразумела, такія аўтары ёсць, але не ў тым сэнсе, што іх партрэты вісяць над сталом, я на іх паглядаю і з думкай пра іх пішу. Але яны падсвядома на мяне ўздзейнічаюць. Відавочна, Уладзімір Караткевіч. І чалавек, якога я ведаю ўжо дзесяць гадоў, — Андрэй Хадановіч. Нікуды я ад гэтага Хадановіча ўжо не збягу.
У гуманітарным ліцэі Андрэй Валер’евіч выкладаў нам курс літаратуры ад антычнасці да Рэнесансу, таму гэтыя падваліны літаратурнага густу, неабходныя для разумення сусветнай культуры, закладзеныя ім. Тады ж ён нам чытаў вершы, якія пазней ўвайшлі ў кнігу “Сто лі100ў на tut.by” — гэта мой любімы зборнік дагэтуль, бо з тымі вершамі ў мяне асабістыя асацыяцыі з ліцэйскіх дзён.
Ёсць пэўны ўплыў калегаў, і расейскіх паэтаў, і ўкраінскіх, той жа Жадан адусюль вытыркаецца, мне ўсе пра гэта кажуць. Я да сябе крытычна стаўлюся, таму і да сваіх “донараў” таксама. Мне не заўсёды падабаецца, што робяць, напрыклад, Хадановіч ці Жадан. Натуральна, заўсёды падабаецца, што робіць Караткевіч.
— Ну чаму, таксама можна крытычна паставіцца.
— Можна. Некаторыя рэчы Караткевіча я ўсё-такі ненавіджу. Раман “Нельга забыць” — гэта ўвогуле жахлівы тэкст. Людзі падзяляюцца на тых, хто гэты раман любіць, і тых, хто цярпець не можа. Вось я да апошніх адношуся.
— Нават вашыя негістарычныя творы, здаецца, не зусім інтымныя і асабістыя, яны пакаленчыя.
— Сапраўды, бачу сябе як, магчыма, не зусім правамоцнага, але выразніка і голас пакалення. А каму цікавыя цалкам асабістыя творы? У кожнага з нас ёсць сваё каханне, свае мясціны, гісторыі падарожжаў па Еўропах. Таму я прынамсі спрабую гаварыць за людзей з падобным лёсам і з падобнымі складнікамі. Гэта тыповыя гісторыі нашага часу — эміграцыя, “Каліноўка”, асэнсаванне радзімы, мяжы, замежжа.
Насамрэч у маіх вершах шмат асабістага, проста, магчыма, гэта не счытваецца староннімі людзьмі. Тыя, хто добра мяне ведае, вядома, заўважаюць пэўныя знакі, метафары, якія кажуць пра тое, што ў маім жыцці адбываецца.
— Дарэчы, наконт пакалення: мне здаецца, новая генерацыя аўтараў пакуль незаўважаная. Я не ведаю ніводнага дваццацігадовага паэта.
— Ну вось я два гады навучаўся ў Школе маладога пісьменніка і выдатна ўяўляю, што новая генерацыя паэтаў ёсць, яна падрастае, я нават мог бы назваць імёны, якія пакуль мала што скажуць. Я і сам пачаў свяціцца як паэт толькі гадоў у 20, да гэтага ніхто мяне не ведаў. Маладым трэба проста трохі набраць разбег. Той жа празаік Андрэй Лазуткін — новае імя, хлопец, які адвучыўся год у Школе маладога пісьменніка і прынёс корпус тэкстаў, з якога расхапалі ўсё, што толькі можна.
— То бок Школа маладога пісьменніка выводзіць на святло новых аўтараў. А ў плане творчасці нешта можа даць? Вось калі па шчырасці.
— Мне дала. З паэзіяй цяжэй, бо вершы пісаць наўрад ці навучаць. Але на другі год я пайшоў на аддзяленне “Проза”, бо захацеў паспрабаваць сябе і цудоўна ўсведамляў, што сам я гэтую прозу ніколі не пачну пісаць. Я ведаў, што ў школе мяне будуць штурхаць, і я буду пісаць, хоць маленькімі порцыямі, хоць для адчэпкі.
— Пра што вашая проза?
— Натуральна, тая ж тэматыка, якой я займаюся. Магчыма, там будуць нейкія часавыя галінкі ў сённяшні дзень. Пакуль я напісаў адзін тэкст, за які мне не сорамна, — каляднае апавяданне, якое друкавалася ў “Нашай Ніве”. Пра астатнія тэксты яшчэ рана казаць.
— У выпадку з паэзіяй вам не трэба сябе прымушаць?
— Не, паэзія пішацца без прымусу. І наадварот — калі паэзія не пішацца, то прымусіць сябе немагчыма, як бы ні хацелася.
Гутарыла Аляксандра Дорская
Вершы Антона Рудака:
Тучынка
Восень. Неба дапальвае дрэвы і подыхам
ветру попел лістоты страсае ў лужыны.
Людзі дапальваюць лісце за дрэвамі ўпотай,
кашляюць. Небу потым хлусяць: прастуджаныя.
Кальварыя прачынаецца зноў адна.
Навокал імчаць у траліках тыя, што выжылі,
і калі яны кажуць “Вайна? Якая вайна?” —
у яе на грудзях дрыжаць жалезныя крыжыкі.
На Тучынку не прыходзяць з нябачных франтоў
няпрошаныя падпальшчыкі і падпольшчыкі.
На гэтых магілах ніхто не накрые стол,
горад амаль без жыдоў — яшчэ тое відовішча.
Туман над лагчынай, самотны лакаматыў
па рэйках пхаецца, трэнькае нешта кволае.
Час не спяшаецца. Можна сказаць, застыў.
Можна сказаць, што часу не стала ўвогуле.
Альберт Эйнштэйн
Альберт Эйнштэйн, прафесар Белдзяржуніверсітэта,
выходзячы з лабараторыі на падворак каля фантана,
запальвае цыгарэту і заляцаецца да студэнтак.
Дзяўчаты з яго смяюцца: вось чорт кудлаты,
як апантаны.
Альберт ужо размаўляе амаль без акцэнту,
хоць піша канспекты лацінкай.
Нядаўна, між іншым, прасіў прэзідэнта пра пенсію.
Здавалася, што дамовіліся. Аказалася — не зусім:
праз некалькі дзён па тым прэзідэнт застрэліўся.
Вось непрыемнасць.
А ў Мінску тым часам канец неспакойных трыццатых,
у кінатэатрах аншлаг:
Альберт са студэнтамі збег замест лекцый на новую стужку Чапліна,
і кожны смяецца, як быццам не ведае, што адбываецца
па начах,
як быццам гэта сакрэт за сямю пячаткамі.
І толькі Эйнштэйну насамрэч усё абыякава, ён
усвядоміў даўно:
ці тут, ці ў Берліне загінуць — хоць шанец адзіны на сто — а ніколі не позна.
А хтосьці абавязкова ўспомніць, а як і не ўспомніць —
усё адно.
Сур’ёзна, якая розніца. Усё адно.
Бо ўсё адносна.