Калі мне ў рукі трапляе беларускі пераклад якога-небудзь сучаснага замежнага рамана, я заўсёды задумваюся, дзякуючы якому збегу абставінаў магло гэта здарыцца. Варта ўявіць, колькі кніг выходзіць у свеце штогод, адкінуць экзатычныя мовы і ўсё нелітаратурнае, потым — усялякі кіч, потым — кнігі, што прайшлі незаўважнымі… Нават калі звузіць спіс да добрых раманаў на асноўных еўрапейскіх мовах, спіс усё адно акажацца неймаверна доўгім. Не трэба і казаць, колькі пунктаў з гэтага спіса трапляе на беларускі (і беларускамоўны) кніжны рынак. Кожны сучасны замежны раман, які я чытаю па-беларуску, апынаецца ў маіх руках выпадкова: таму што запаў у душу перакладчыку, які акурат меў час і магчымасць заняцца гэтым тэкстам, таму што перакладчык прыватна знаёмы з аўтарам, таму што тэкст добра падышоў пад нейкі праект.
Гэтая выпадковасць не перастае мяне здзіўляць. І яшчэ больш здзіўляе, калі па ланцугу ўсіх гэтых супадзенняў да мяне дабіраецца кніга, якая мне падабаецца. З рускамоўных перакладаў я выбіраю тое, што мне трэба. З беларускамоўных перакладаў я чытаю амаль усё, што выходзіць, — і часам атрымліваю нечаканыя сюрпрызы, новых аўтараў, пра якіх ніколі раней не чула, новыя творы, якія б ніколі не выбрала, калі б яны выйшлі па-руску.
Так і з раманам Міхаэля Кумпфмюлера “Хараство жыцця” (“Логвінаў”, 2013, з нямецкай мовы пераклала Ірына Герасімовіч) — калі б ён трапіўся мне ў рускамоўным перакладзе, я б яго, хутчэй за ўсё, не прачытала. Я даволі абыякава стаўлюся да творчасці Франца Кафкі і да белетрызаванай біяграфіі як літаратурнага жанру, да таго ж, не ніколі раней не чула пра гэтага аўтара і не маю пра яго ніякага ўяўлення. І цяпер такі варыянт развіцця падзей мяне не задавальняе. Гэта вельмі прыемная кніга, прыемная з усіх бакоў, нават з гледзішча аб’ёму — не занадта доўгая і не занадта кароткая, — якасна напісаная і добра вывераная: такое чытво, на жаль, у нашых кнігарнях пакуль што збольшага імпартнае. Яе можна проста раіць, не ўдакладняючы, за што менавіта.
Але я ўсё ж удакладню. Па-першае, гэта вельмі тонкае псіхалагічнае даследаванне чалавека ў экзістэнцыйнай сітуацыі — каханне і смерць, як гэта бывае ў звычайным жыцці, а не на фоне сусветных катаклізмаў. Па-другое, далікатнасць, з якой аўтар апісвае сваіх герояў і ўсе акалічнасці іх жыцця, улучна з самымі цяжкімі і балючымі сцэнамі, тая вялікая цеплыня, якую мы адчуваем у аповедзе, і адсутнасць любых ацэнак — і герояў, і іх дзеянняў. Па-трэцяе, роўнасць аповеду: у кнізе няма слабых месцаў, тэмп гісторыі вельмі добра вылічаны, дзякуючы чаму яна не патрабуе ад чытача ніякіх дадатковых высілкаў — толькі суперажывання (не шкадавання, а менавіта здольнасці адчуваць). Чытачу няма патрэбы перачытваць Кафку ці ўспамінаць, пра што ён пісаў у тым ці іншым творы, не трэба гуляць з аўтарам ні ў якія гульні, адгадваць загадкі ці збіраць па кавалачках хоць нешта падобнае на цэльны вобраз.
Калі б перада мной ляжаў пераклад якога-небудзь праграмнага твору, які чытаецца ва ўніверсітэтах і купляецца дзякуючы вядомасці аўтара і нават у нашых умовах мае шанец займець больш-менш шырокую чытацкую аўдыторыю і пару-тройку перавыданняў, я б абавязкова на перакладчыка палаялася. Тэкст па-беларуску атрымаўся цяжкаважным, сінтаксіс нярэдка пачынае чытача блытаць (“Дора выглядае бледнай, вярнуўшыся, штосьці, падаецца, напалохала яе там, у Кірлінгу…”: не зразумела, хто вярнуўся, Дора ці штосьці — і такіх прыкладаў безліч), у перакладзе ўвесь час сустракаюцца паланізмы (“праве”, “обак”, “зноў а зноў”, “выцечка” і г.д.). Але тут мы закранаем тэму, пра якую хацелася б пагаварыць падрабязней.
Можна доўга пералічваць, чаго ў нас мала перакладаецца: мала класічных твораў, мала філасофскіх прац, мала вузкаспецыяльных тэкстаў, мала сучаснай літаратуры… Хаця калі зірнуць на сёлетні шорт-ліст у намінацыі “Проза” прэміі часопіса “Прайдзісвет”, можа падацца, што сучасная літаратура ў нас перакладаецца даволі актыўна. І ўсё ж такі пераклад патрабуе дадатковых намаганняў і рэсурсаў: трэба дамовіцца пра аўтарскія правы, аплаціць іх, трэба, урэшце, з усёй бясконцай плыні сучаснай кніжнай прадукцыі выбраць тое, што будзеш перакладаць. Сучасная замежная літаратура са зразумелых прычынаў з’яўляецца па-беларуску толькі як асобныя праекты інстытуцый ці прыватныя ініцыятывы перакладчыкаў і камерцыйнага поспеху мець хутчэй за ўсё не можа.
Калі я купляю пераклад Кафкі, я ведаю, што гэтыя пераклады патрэбныя мне ў як мага лепшай якасці, бо мне не раз давядзецца іх цытаваць, згадваць у каментарах і г.д. Пераствараючы Кафку на беларускую, перакладчык ведае, што гэтым тэкстам будзе карыстацца не адно пакаленне студэнтаў: добры пераклад класічнага твора надоўга вырашае праблему з існаваннем гэтага твора па-беларуску. Часам даводзіцца чуць пра тое, што кожнае пакаленне мусіць мець свой уласны пераклад Кафкі, але будзем рэалістамі. З перакладам сучаснай літаратуры ўсё інакш.
Спрабуючы ўспомніць, што з замежнай літаратуры выйшла ў нас тры, чатыры, пяць гадоў таму, я прыгадала нямала кніг, якія калісьці прачытала і паспела надзейна забыць: “Ліста да страчанага сябра” Патрыка Бесона, “Ты не памрэш” Катрын Шміт, “Чалавек, які скраў сцяну плачу”, “Сучаснае шведскае апавяданне” і г.д. Нейкія з гэтых кніг ужо даўно раскупіліся, нейкія дагэтуль можна знайсці ў кнігарнях. Як бы мы ні любілі таго ці іншага аўтара, тое ці іншае выданне, трэба прызнаць: большасць перакладаў з сучаснай прозы, такіх кніг, як “Хараство жыцця” Міхаэля Кумпфмюлера, мы прачытаем адзін раз і потым у найлепшым выпадку дадзім пачытаць сябрам, у найгоршым — схаваем на вечныя вякі ў кніжную шафу і забудзем. У кожнага, канечне, могуць быць свае выключэнні. Для мяне гэта — кніга Міленкі Ергавіча “Іншала, Мадонна, іншала” ці раман Вольгі Такарчук “Правек ды іншыя часы”. Але нават яны, думаю, з часам знікнуць з кнігарняў, і наступныя пакаленні чытачоў будуць чытаць іх — калі з’явіцца ў іх раптам такое жаданне — у бібліятэках ці купляць у букіністаў. А таму — добра, што кніга “Хараство жыцця” выйшла, і добра, што гэтую кнігу можна чытаць па-беларуску і раіць іншым. Яе пераклад я б узорным не назвала, але асаблівай розніцы для мяне тут няма. Гэта акурат той выпадак, калі колькасць з часам абавязкова пяройдзе ў якасць і задаволіць нават самы празмерна патрабавальны густ — напрыклад, мой.