Ураджэнец Гродзеншчыны, філосаф і публіцыст Пётр Рудкоўскі не адзін год правёў за мяжой: магістарскую адукацыю атрымаў у Ягелонскім універсітэце ў Кракаве, у Варшаўскім універсітэце абараніў кандыдацкую дысертацыю. Акрамя Беларускага Калегіума ў Мінску выкладаў у ЕГУ ў Вільні, у шэрагу польскіх універсітэтаў, Каледжы св. Фамы Аквінскага ў Кіеве. Пётр з’яўляецца лаўрэатам міжнародных стыпендый, а таксама лаўрэатам польскай прэміі Льва Сапегі. З 2012 па 2016 гг. выкладаў ва Універсітэце Лазарскага ў Варшаве. У траўні гэтага года яго запрасілі на пасаду акадэмічнага дырэктара Беларускага інстытута стратэгічных даследаванняў (BISS). Разам з сям’ёй — жонкай Рэгінай і маленькай дачкой Мірыям — ён вярнуўся з Варшавы ў Мінск.
Калі мы дамаўляліся пра сустрэчу, спадар Пётр адразу запрасіў да сябе ў госці. У невялікай здымнай мінскай кватэры не самай сонечнай лістападаўскай суботай ён і распавёў пра падабенства працы ў Беларусі і Польшчы, схільнасць усходнееўрапейскіх студэнтаў да міжмоўнага плагіяту і тое, чаму ўсё ж такі беларусам варта пераняць у грамадзян Польшчы іх пачуццё патрыятызму.
— Прыйшоў я ў той перыяд, калі арганізацыі патрэбныя вельмі грунтоўныя рэформы, і на гэтым сканцэнтраваная мая ўвага, — адзначыў Пётр, каментуючы сваю пасаду акадэмічнага дырэктара BISS. — Паралельна працягваю тое, чым раней займаўся: публіцыстыка, даследчыцкія праекты. Нядаўна ў Варшаве выйшла мая новая кніга “Białoruskie pytania w kontekście europejskich odpowiedzi” (па-беларуску назва гучыць“Беларускія пытанні ў кантэксце еўрапейскіх адказаў”), былі прэзентацыі, рознага кшталту абмеркаванні.
— Калі меркаваць з вашай біяграфіі, вы вялікую частку жыцця правялі за мяжой: выкладалі ў многіх польскіх універсітэтах, ЕГУ, знаходзіліся на стыпендыі ў ЗША. Цяпер вярнуліся ў Беларусь. Чаму вы прынялі такое рашэнне?
— Тут два фактары. Адзін – любоў да Радзімы, вельмі моцны, але ён не заўсёды вырашальны. Другі — магчымасць прафесійнай самарэалізацыі. Заўсёды хацелася нешта рабіць для Беларусі і, у ідэальным варыянце, у Беларусі. У мяне цяпер набліжаны да ідэальнага стан.
— Ці супалі вашыя чаканні ад цяперашняй працы на Радзіме і рэальнасць?
— Пытанне так прагучала, нібыта я доўгі час быў па-за Беларуссю. Але ж я пастаянна быў і ў Беларусі таксама. Год жыў у Віцебску, праз нейкі час зноў туды вярнуўся, пасля жыў у Магілёве. Як мінімум тры гады майго дарослага жыцця пасля паўналецця прайшлі ў Беларусі.
Складана акрэсліць, куды я прыязджаў: з Польшчы ў Беларусь ці з Беларусі ў Польшчу; аднак кантакт з Беларуссю заўсёды быў. Канечне, калі чалавек па чатыры месяцы жыве за мяжой, ён не цалкам можа адчуваць, што адбываецца ў яго краіне. У Мінску я ўпершыню такі доўгі перыяд знаходжуся. Цікавы досвед Беларусі, якая дагэтуль разгубленая ў гэтай савецка-расійскай прасторы, але настойліва шукае сваё месца. Я кажу не столькі пра дэмакратычную праеўрапейскую грамадзянскую супольнасць, колькі пра тых, хто мае ўладу. Кампанент расійскі стаў слабейшы, савецкі — па-ранейшаму моцны, але ёсць нейкія сімптомы яго перасэнсавання. Радыкальных працэсаў не ідзе, але той, хто ўмее цаніць малое, як я, бачыць: нешта цікавае адбываецца.
— Як вам цяпер працуецца, улічваючы ваш папярэдні досвед выкладання ў замежных установах? У Беларусі не самая простая сітуацыя: кола людзей, якія займаюцца інтэлектуальнай працай, адносна невялікае, часам працаваць цяжка і маральна, і фінансава.
— Вельмі падобна. Праблемы аналагічныя: змяншэнне попыту на паліталагічны і сацыялагічны аналіз, дэзінтэграцыя экспертнай і акадэмічнай супольнасці. Магчыма, на Захадзе, пераважна ў Польшчы, дзе традыцыя кааперацыі экспертаў ці даследчыкаў большая, і патэнцыял у нейкім сэнсе большы, але радыкальных адрозненняў няма.
Тое, што мяне асабіста часам бянтэжыць, — перанос палітычных катэгорыяў на даследчыцкую глебу. Калі з’яўляецца акадэмічная крытыка, вельмі часта паўстаюць пытанні, чые інтарэсы ён/яна адстойвае, крытыкуючы пэўную канцэпцыю, тэкст ці пазіцыю, якія палітычныя, фінансавыя альбо іншыя сілы за гэтым стаяць. Уласна, метадалагічная крытыка, альбо крытыка з пазіцыі аргументацыі, логікі, адпаведнасці фактаў, — яна на другім плане. Можа, гэта ў большай ступені выражанае ў беларускім кантэксце, чым у заходнім, але і там хапае такіх праблем.
— Вы шмат выкладалі ў замежных універсітэтах. Ці адрозніваецца падыход беларускіх студэнтаў да вучобы ад падыходу іх заходніх сакурснікаў?
— Думаю, адрозніваецца. Можа быць, не вельмі радыкальна ад падыходу польскіх студэнтаў, але ад заходнееўреайскіх ці ад студэнтаў амерыканскай прасторы — выразна. У Польшчы я пераважна выкладаў ва Універсітэце Лазарскага, у межах праграмы, падключанай да брытанскай сістэмы адукацыі. Большасць маіх студэнтаў была з поставецкай прасторы: з Беларусі, Украіны, Грузіі, Азербайджана. Ну і некалькі з іншых краін: Нямеччыны, Сербіі, Польшчы, Трынідада і Табага.
Выпускнікі праграмы атрымліваюць і польскія, і брытанскія дыпломы, іх навучанне кантралюецца прадстаўнікамі брытанскай сістэмы адукацыі. Вельмі сур’ёзны ўзровень выкладання, патрабаванні, інспектаванне выкладчыкаў, узаемная праверка на некалькіх стадыях — гэта ўсё добра распрацаванае. Але ўсё ж студэнты з Усходняй Еўропы ўмудраюцца дапускаць шмат казусаў плагіяту. Антыплагіятная кампанія вядзецца інтэнсіўная, ёсць спецыяльныя камп’ютарныя праграмы. Але гэтага недастаткова. Банальна, але цяжкавыкрывальна: студэнт бярэ рускамоўны тэкст, праз гугл-транслэйт перакладае на англійскую мову. Такая пісьмовая праца — папросту фікцыя. Але выкладчык у найгоршым выпадку зніжае адзнаку за непісьменную ангельскую мову, а сутнасць праблемы — што праца ўвогуле не была студэнтам напісаная — застаецца па-за ўвагай.
Такі міжмоўны плагіят на базе рускага тэксту фактычна ніхто з выкладчыкаў, акрамя мяне, не быў у стане выкрыць. А паказальнік у мяне атрымаўся немалы — прыблізна 40% ад усіх студэнтаў, якія прайшлі праз мае курсы. Праблема была заўважаная, таму ў мінулым навучальным годзе я ўжо працаваў у якасці, так бы мовіць, спецыяліста па міжмоўным плагіяце. Не скажу, што я задаволены. Лічу, справу трэба вырашаць больш комплексна: звярнуць большую ўвагу на акадэмічнае пісьмо і крытычнае мысленне. Мая гіпотэза — студэнты звяртаюцца да такіх ганебных сродкаў не ад лёгкага жыцця: многія не ведаюць, як выконваць гэтыя заданні, а іх (пісьмовых заданняў) асноўная маса ў заходніх універсітэтах, бо гэта адзін з найлепшых спосабаў развіцця самастойнага падыходу да аналізу праблемаў. Студэнтаў трэба вучыць комплексна, на ўзроўні асобных універсітэтаў. Увесці дадатковыя практыкумы па крытычным мысленні, акадэмічным пісьме. І не трэба так давяраць камп’ютарам — яны бездапаможныя перад такім плагіятам. Гэта асобная праблема — у дыдактыцы вельмі шмат даверу робатам, а яны часам робяць мядзвежую паслугу.
Ва Універсітэце Лазарскага ў мяне быў аўтарскі манаграфічны прадмет “Сучасная дэмакратыя і старажытная політэя”. Ён палягаў у супастаўленні старажытнай палітычнай думкі з сучаснымі палітычнымі плынямі і палітычнымі рэаліямі. Але сітуацыя плагіяту ўласцівая не толькі майму прадмету. У межах постмадэрацыі эсэ студэнтаў іншых выкладчыкаў я меў магчымасць пабачыць працы, што пісаліся па іншых курсах. Сітуацыя асабліва не адрознівалася.
Трэба ініцыяваць сур’ёзны праект, каб вывучыць маштабы праблемы. Я не думаю, што выпадак Універсітэта Лазарскага ўнікальны. Праблема нашмат шырэйшая. Мы ганарымся, што многія беларускія студэнты атрымалі заходнюю адукацыю. Але не факт, што яны яе атрымалі па-сапраўднаму, а не такім вось несумленным спосабам, пішучы псеўдаэсэ.
— А з беларускамоўных крыніцаў быў плагіят?
— У рамках не майго курса, але так, былі ўзятыя без спасылак невялічкія фрагменты з працы нейкага эксперта і перакладзеныя на англійскую мову.
— Калі я заканчвала беларускі ўніверсітэт у 2010 годзе, выкладчыкі не асабліва глядзелі студэнцкія працы, было дастаткова скапіяваць кавалак тэксту з сайта патрэбнай тэматыкі і прадставіць у якасці рэферата.
— Гэта частка ментальнасці. І гэта праблема не толькі студэнтаў, але і выкладчыкаў. Ва Украіне і Расіі ёсць суполкі акадэмікаў, навукоўцаў, якія сістэматычна займаюцца маніторыгнам дысертацый навукоўцаў з “вышэйшай паліцы”: прафесараў, рэктараў, дэканаў і г.д. І вынікі даследванняў унушальныя: некаторыя рэктары, дэканы, супрацоўнікі Міністэрства адукацыі ці Міністэрства навукі маюць досвед плагіяту. Пра якое развіццё гуманістыкі, сацыялогіі, паліталогіі ці ўвогуле навукі можна казаць, калі такая практыка распаўсюджаная?
— А як вы разумееце, што пэўнае студэнцкае эсэ — плагіят?
— У большай ступені гэта лінгвістычная інтуіцыя. Я чытаю эсэ на англійскай мове і бачу, што канструкцыі сказаў вельмі нагадваюць рускамоўныя. Я перакладаю набор словаў з такога сказа, уводжу ў гугл, і ён выдае пэўныя вынікі.
— Мабыць, у вас была рэпутацыя строгага выкладчыка, які змагаецца з плагіятам?
— Магчыма, але мяне ўразіла, што гэтая рэпутацыя не адварочвала студэнтаў ад плагіяту. Пасля першага семестра, калі я выкрыў плагіят (і студэнты займелі горкія наступствы, бо была скліканая камісія, было разбіральніцтва, былі пакаранні) — пагалоска мусіла пайсці. Апроч таго, калі я распачынаў курс у наступным семестры, то на першай лекцыі некалькі разоў падкрэсліў, што нават міжмоўны плагіят, хоць і цяжка, але можна выкрыць і што мной выкрываўся такі плагіят, у форме прэзентацыі паказваў ім прыклады гэтага. Мне тады здавалася, плагіяту ўжо не будзе, ну бо хто са студэнтаў пасля такой інфармацыі рызыкне рабіць плагіят, я перастаў правяраць эсэ на яго наяўнасць. І, магчыма, застаўся б жыць у такім наіўным перакананні, калі б не адна кур’ёзная выпадковасць. Два студэнты здалі амаль ідэнтычныя па змесце працы. Спачатку падумаў: ну, мабыць адзін у другога спісаў. Але вырашыў праверыць на прадмет міжмоўнага плагіяту. Вынік: гэтыя студэнты ўзялі адзін і той жа (расійскамоўны) тэкст і, пераклаўшы яго на ангельскую, здалі мне ў якасці сваіх эсэ. Я пачаў правяраць іншых студэнтаў, і зноў паказальнік выйшаў немалы — каля 40 адсоткаў.
— А як з крытычным мысленнем у беларускіх студэнтаў?
— З гэтым велізарныя праблемы. У Беларусі не было традыцыі лагічнай культуры, крытычнага мыслення, як тое было і ёсць на Захадзе або ў Штатах. Але справа не толькі ў гэтым. Я чуў пра выпадкі, калі пры падрыхтоўцы рэферата школьны настаўнік кажа: знайдзіце ў інтэрнэце. Гэта паказвае стаўленне да навыкаў самастойнага мыслення, асэнсавання нейкай тэмы.
— Давайце пяройдзем ад несумленных студэнтаў да выпускнікоў — майстроў сваёй справы. Наколькі моцная беларуская акадэмічная дыяспара ў Польшчы? Ці падтрымліваеце вы з ёй кантакты?
— У Варшаве — так. Падчас свайго навучання ў Кракаве я нейкі час быў актыўным арганізатарам спатканняў дыяспары, заснаваў суполку “Люблю Беларусь”. Ва Універсітэце Лазарскага два гады ладзіў дыскусійны клуб. Увогуле, інтэлектуальны патэнцыял беларусаў, якія жывуць у Польшчы, агромністы: багата там студэнтаў, выкладчыкаў, мастакоў, літаратараў, журналістаў. Апошнія гады я быў заглыблены ў сваю доктарскую працу і працу над кнігай, таму амаль не ўдзельнічаў у жыцці варшаўскай беларускай дыяспары. Але нядаўна у Варшаве быў Міжнародны кангрэс беларускіх даследчыкаў, прэзентацыя новай стратэгіі развіцця Беларускага дому, іншыя імпрэзы, на якіх мне пашэнціла пабываць. Справа развіваецца ў новым кірунку, прыходзяць новыя ініцыятыўныя людзі. Дзякаваць таксама трэба і польскаму ўраду, які падтрымлівае шэраг ініцыятыў.
— А што, на вашую думку, было б добра пераняць беларусам у грамадзян Польшчы?
— Патрыятызм у сэнсе нацыянальнай свядомасці, пачуцця ўласнай нацыянальнай годнасці. Можа быць, часам у іх крайнія формы патрыятызму, але дзе крайнасцяў не бывае? Любая ідэя мае крайнюю версію.
На сёння культурніцкую і эканамічную значнасць нацыянальнай тоеснасці ўсведамляе не толькі інтэлігенцыя, але і прадстаўнікі беларускага бізнесу. Прыкладам, з’яўляюцца такія кампаніі, як “Купляй сваё”. Многія айчынныя бізнесоўцы разумеюць, што нацыянальная тоеснасць — натуральны хаўруснік выгадных для іх спажывецкіх пазіцый. Чым мацнейшая нацыянальная тоеснасць, тым большы эфект ад такой кампаніі, як “Купляй сваё”. Вось таму нават тое, што бізнес болей пачынае ангажавацца ў нацыяльна-арыентаваныя культурна-асветніцкія праграмы — доказ важнасці вымярэнняў — нацыянальная тоеснасць, патрыятызм.
— Вы родам з Гродзеншчыны. Калі вы першы раз пачулі польскую мову?
— Калі нарадзіўся. Мае бацькі, дзяды, бабулі — з віленскага каталіцкага абшару. Мяне выхоўвалі ў каталіцкіх традыцыях, а ў нашым рэгіёне гэта аўтаматычна азначала элементы польскіх традыцый. Натуральная мова бацькоў — мясцовая версія беларускай мовы, але другая мова для іх — польская. Ім лягчэй размаўляць на ёй, чым на рускай.
— А цяпер якая мова дамінуе ў набажэнствах у касцёлах?
— На Гарадзеншчыне ў касцёлах дамінуе польская мова, але вялікія зрухі ў кірунку беларусізацыі. Што да Міншчыны, Віцебшчыны ці Магілёўшчыны — там асноўная беларуская мова.
— А ініцыятыва службаў на польскай мове ідзе ад саміх вернікаў?
— Так. Частка вернікаў пачуваецца палякамі, таму набажэнствы па-польску для іх — адна з магчымасцяў падтрымліваць сувязь з полькасцю. Шмат вернікаў сталага ўзросту прызвычаіліся маліцца на польскай мове, але іх прывязанасць да мовы неабавязкова азначае прыналежнасць да нацыянальнай польскай супольнасці. Падобная сітуацыя была, калі ў свой час многія вернікі разглядалі лацінскую мову як царкоўную і не ўспрымалі пераклад набажэнстваў на нацыянальныя мовы. Нават персона такога фармату, як пісьменнік Джон Толкін (практыкуючы католік) пасля пераводу літургіі з лацінскай на ангельскую не жадаў перастройвацца, і калі вернікі гаварылі малітвы на англійскай, ён гучна прамаўляў іх жа па-лацінску. Таму да прывязанасці да польскай мовы ў касцёле трэба з разуменнем ставіцца і не пагарджаць гэтымі людзьмі.
— А якое вашае стаўленне да ўжывання расійскай мовы ў набажэнствах?
— Падыход да расійскай мовы ў касцёлах у мяне іншы. Па-першае, у нас няма традыцыі расійскамоўных каталіцкіх набажэнстваў. Па-другое, адсотак католікаў — расійцаў па нацыянальнасці тут мізэрны. Так, асноўная місія касцёлаў і цэркваў — евангелізацыя і, прапаведванне, і, магчыма, у асобных выпадках можна ўвесці расійскую мову як элемент набажэнства. Але лічу, што кансэнсус, які на дадзены момант існуе, аптымальны: у касцёлах для вернікаў, якія традыцыйна прызвычаіліся маліцца па-польску, ці палякаў па нацыянальнасці ёсць магчымасць польскіх набажэнстваў, для астатніх католікаў — беларускамоўныя набажэнствы, казані. Касцёл можа і павінен выконваць педагагічную функцыю, спрыяць нацыянальнай свядомасці, захаванню каштоўнасці, якой з’яўляецца беларуская мова.
Тэкст: Аляксандра Дварэцкая
Фота: Аляксандр Кісялёў
Публікацыя зроблена ў межах ініцыятывы “Грамадскі ўдзел”, якая аб’ядноўвае розныя арганізацыі дзеля пашырэння грамадскай актыўнасці і развіцця грамадзянскай супольнасці.
