Эдуард Акулін: – Іван Мележ назваў беларусаў “людзьмі на балоце”. Маючы такое каларытнае прозвішча “Сітніца”, кім ты сябе адчуваеш – насельнікам беларускага поля, лесу ці балота?
Рыгор Сітніца: – Маё прозвішча сапраўды вельмі беларускае й вельмі зямное, бо сітніцай беларусы называлі муку, з якое выпякалі сітны хлеб. Таму я адчуваю сябе насельнікам і беларускага поля, і беларускага лесу, і беларускага луга, і беларускіх балотаў, якія ў нашым краі зараз пачалі інтэнсіўна аднаўляць, бо нарэшце зразумелі сапраўднае іх значэнне і для краю, і для свету. Так што, зусім не заганна часам адчуць сябе насельнікам тутэйшага балота, бо яно таксама ёсць не найгоршай часткаю нашай Бацькаўшчыны, над якой ёсць яшчэ і беларускія нябёсы, насельнікам якіх я таксама сябе раз-пораз адчуваю.
Э.А. – Як удалося табе, звычайнаму вясковаму хлапчуку, з палескай глушы трапіць у беларускую сталіцу і стаць навучэнцам Рэспубліканскай школы па музыцы і выяўленчаму мастацтву імя Ахрэмчыка?
Р.С. – У маёй палескай “глушы” – вёсцы Курыцічы, што ў Петрыкаўскім раёне, якая расцягнулася на чатыры кілометры, недзе годзе ў 75-м былі заасфальтаваныя вуліцы і пад’езды да фермаў і палявых станаў. Праз вёску тройчы на дзень праходзілі рэйсавыя аўтобусы да райцэнтра і чыгуначнай станцыі. У вясковай школе было па два, а то і па тры паралельных класы, у кожным з якіх вучылася па беларуску 25-30 чалавек. У вёсцы было 5 крамаў, велізарны клуб і шмат чаго іншага. Так што мяркуйце самі, якой была тая глуш. А галоўнае, гэта было натуральнае беларускае асяродзе, не сапсаванае ні пахабнай расейскай папсой, ні павальным п’янствам, ні сучаснай амаральнасцю ды цынізмам.
Мастаком я захацеў стаць недзе гадоў з пяці. Жаданне тое было амаль шалёным – маляваў прагна і зацята і ўжо тады спрабаваў уявіць свае малюнкі ў залатых рамах на музейных сценах. Гадоў з васьмі пачаў дасылаць бандэролі з малюнкамі на ўсялякія конкурсы, што ладзіліся газетамі “Піянер Беларусі”ды “Пионерская правда”, якія выпісвала мая старэйшая сястра. Кожны тыдзень з вялікім нецярпеннем чакаў тыя газеты, жадаючы ўбачыць свае малюнкі надрукаванымі. Іх чамусці не друкавалі: пэўна мае хаты, хлявы, парканы, дрывотні былі нефарматнымі побач з касманаўтамі, піянерамі ды пад’ёмнымі кранамі. Гэта пачынала абураць, бо надрукаваныя правільныя карцінкі падаваліся мне непараўнальна горшымі за мае-родныя. Сумненняў не было, і цярпенне лопнула: гадоў у дзесяць накатаў на шыкоўнай трасянцы гнеўны ліст у тую “Пионерскую правду» з патрабаваннем даць мне адрас вучэльні, дзе я магу вучыцца на мастака. Маскоўскія дабрадзеі доўга не напружваліся ды адказалі, што я мушу-такі скончыць восем класаў і тады ўжо паступаць у…..Чарнігаўскую мастацкую вучэльню. У Маскве пэўна й зараз лічаць, што калі вёска ў Гомельскай вобласці, дык Чарнігаў адразу за суседскім гародам.
Да восьмага класа, як і да Чарнігава, было дужа далёка. Мяне гэта задаволіць не магло. На маё шчасце, у нашу вёску, пасля заканчэння музычнае вучэльні, прыслалі выкладаць музыку ды спевы Івана Пятровіча Маліноўскага. Апроч іншага, ён яшчэ някепска маляваў, дык яму даручылі выкладаць і маляванне. Гэта было сапраўдным шчасцем. Іван Пятровіч кардынальна змяніў жыццё нашай вёскі. Ён стварыў два харавыя калектывы – дзіцячы і дарослы: дамогся, каб ім пашылі канцэртныя строі, вазіў іх на ўсялякія агляды ды конкурсы ў Гомель, Мінск і шмат куды яшчэ. Пры школе Іван Пятровіч заснаваў музычны гурток, дзе прафесійна вучыў вясковых дзяцей ігры на баяне ды акардэоне. Тры гады навучаўся ў тым гуртку й я. Займаўся Іван Пятровіч з кожным індывідуальна ў сябе дома. Ніякіх грошай настаўнік не браў. Заўважыўшы мае мастацкія здольнасці, ён пачаў вельмі сур’ёзна і сістэмна са мной займацца маляваннем: паказваў рэпрадукцыі класікаў, ставіў нацюрморты, вадзіў на эцюды, прывучаў маляваць з натуры. Менавіта Іван Пятровіч вышукаў недзе адрас Рэспубліканскай школы па музыцы і выяўленчаму мастацтву ды, угаварыўшы маіх бацькоў, сам адвёз мяне ў Мінск. Вось такія бываюць настаўнікі, і дзякуй Богу, што аднаго з іх ён паслаў мне.
Э.А. – Ці памятаеш ты свой першы малюнак? З чаго ўсё пачалося? Чым абумоўлены твой зварот да беларускай гісторыі?
Р.С. – Першым маім малюнкам была выява з галубамі, стужачкамі, галінкамі ды вежай з пяцікутнай зоркаю і гадзіннікам, – усё тое, што малявала старэйшая сястра для школьнае насценгазеты. А я –пяцігадовы, падглядваючы з-за спіны, узяў ды й перамаляваў тое піянерскае шчасце на свой аркуш. Здалося, што зрабіў значна лепей за сястру. А яна ж на шэсць гадоў старэйшая… З таго моманту ўсё й пачалося.
Тое, што мая творчасць сцвярджае сябе на грунце нацыянальнай гісторыі, этнаграфіі, фальклору, дойлідства – з’ява цалкам натуральная. Бо для мяне такія паняткі, як нацыянальны светапогляд, нацыянальны менталітэт, душэўнае пакліканне далёка не пусты гук. Мы – еўрапейская нацыя і нашы нацыянальныя каштоўнасці ёсць неад’емнаю часткаю агульнаеўрапейскага культурнага кантэксту. Мастак, які са скуры вылузваючыся, імкнецца быць суперсучасным і еўрапейскім, пры гэтым пагарджаючы нацыянальнымі каштоўнасцямі, можа, канечне, стварыць больш ці меньш прафесійную рэч дзеля аздобы інтэр’еру, якая будзе мець вартасць не большую, чым астатняя мэбля.
Зрэшты, мастак, які свядома вырабляе мастацкі тавар і хоча за яго мець капейчыну, – звычайны рамеснік, да якога не можа быць ніякіх прэтэнзіяў. Той жа, хто насамрэч лічыць сябе мастаком, мусіць ведаць, што мастацкае янычарства мае ўрэшце вынікі не меньш пачварныя, чымся янычарства сапраўднае.
Э.А. – У сувязі з гэтым, ці адчуваеш ты сябе вучнем Язэпа Драздовіча, які лічыцца Нестарам беларускага дойлідства?
Р.С. – Кожны свядома беларускі мастак у пэўнай ступені ёсць вучнем Драздовіча хоць бы таму, што дзяцька Язэп першым з тутэйшых мастакоў падпісаў свае творы па-беларуску. Увогуле ж постаць Драздовіча, ягоны жыццёвы чын ды духоўны подзвіг вартыя таго, каб быць далучанымі да беларускіх Святыняў. Аднак жа знайшоўся сярод тутэйшых мастакоў дзеяч, які справіў сваю пільную патрэбу на помнік Драздовічу ды яшчэ й пахваліўся гэтай гнюснасцю ў кніжачцы “Сучаснікі”. Ну хіба не янычарства? Міжволі прыгадваеш, чым пасля плаціці за свае подзвігі тутэйшыя камсамольцы, што палілі храмы ды секлі святыя абразы.
Э.А. – Цябе часта называюць “мастаком магічнага рэалізму”. Заўсёднае ж імкненне да палёту, светлаценяў і німбаліній выдае прысутнасць у тваёй творчай манеры элементаў супрэматызму. Прадстаўніком якога мастацкага накірунку ты сам сябе лічыш?
Р.С. – Гэтак назваў мяне нямецкі калекцыянер і тэарэтык мастацтва Франц Салес Грыль, які зрабіў вельмі грунтоўнае даследванне паводле маёй творчасці. Што да элементаў супрэматызму, а найчасцей канструктывізму, дык гэта прынцыповыя рэчы, якія кладуцца ў аснову маіх кампазіцыйных канструкцыяў у спалучэнні з гіперрэалістычнай трактоўкай формы. У гэтым спалучэнні, на думку мастацтвазнаўцаў, і палягае адметнасць маіх твораў. Хай сабе й так. Мяне ж гэта турбуе найменей. Галоўнае, – быць шчырым і праўдзівым ды сцвердзіць сваю задумку ў максімальна дасягальнай дасканаласці.
Э.А. – Яшчэ грэчаскі лірык Сіманід заўважыў, што жывапіс – гэта нямая паэзія. І наадварот, паэзія – гэта жывапіс словам. Ты згодны з гэтай думкай? Ці жывапіс і паэззія ў тваім жыцці існуюць паралельна?
Р.С. – Я пагаджаюся з гэтым і магу толькі дадаць, што жывапіс, як і паэзія, гэта яшчэ й музыка, і архітэктура, і …
У маім асабістым творчым досведзе выяўленчае мастацтва і літаратура спалучаюцца хіба на ўзроўні эмоцыяў. У астатнім жа гэта два самастойныя паралельныя працэсы, якія, аднак жа, пачынаюцца з аднаго вытока ды працуюць на адну й тую ж мэту й вынік.
Э.А. – А з чаго пачынаўся Рыгор Сітніца як паэт?
Р.С. – Паэзія была ў маім жыцці заўсёды, а ўласныя паэтычныя спробы пачаліся з жадання выславіць тое, што немагчыма выказаць праз малюнак ці будзённыя словы. Жаданне выказаць свае пачуцці й думкі ў слоўна-гукавай гармоніі, якая павінна стацца паэтычнай дасканаласцю ( па маёй асабістай ацэнцы) – гэта дужа цяжкая праца, але ж і найвялікшая асалода пры жаданым выніку.
Э.А. – Ты доўгі час сябраваў з Рыгорам Барадуліным. Калі пачалося вашае сяброўства і што яно дало табе як творцу?
Р.С. – Сяброўства з дзяцькам Рыгорам пачалося больш як пятнаццаць гадоў таму ў зусім выпадковых абставінах, але сёння я аніяк не магу назваць гэта выпадковасцю, бо такія сустрэчы проста так не адбываюцца. Сёння для мяне — гэта сапраўднае шчасце, бо я ўсведамляю, што меў сяброўскія стасункі з Геніем. І ніяк не менш. Дзядзька Рыгор быў першы, каму я чытаў свае новыя тэксты. Барадулін фактычна стаўся маім літаратурным хрышчоным бацькам, бо без ягонага прымусу і дабраславення мая першая паэтычная публікацыя магчыма не адбылася б зусім…
Э.А. – Многім тваім карцінам і вершам уласціва глыбокая ўнутраная светлыня. Адкуль вытокі гэтага “духоўнага бачання” свету?
Р.С. – Мастацтва – наогул справа духоўная, і калі твору бракуе ўнутранай светлыні, дык узнікаюць сумненні, а ці з мастацтвам мы маем справу. Хоць усё гэта нашмат складаней, бо найтрагічнейшы шэдэўр Пікаса “Герніка” — таксама прыклад духоўнай светлыні, як і абстрактныя палотны Хуана Міро, Джэксана Полака, ці шмат каго іншага. Вытокі ж духоўнага бачання – ад Госпада Бога ды “Ад прадзедаў спакон вякоў…”
Э.А. – Ці згодны ты з тым, што найвялікшай падзеяй жыцці чалавека ёсць Каханне?
Р.С. – Каханне, сапраўды, – найвялікшая падзея для кожнага, каму пашчасціла спазнаць гэтую неацэнную Божую ласку і ці не самую светлую ісціну. Каханне – гэта пасвячэнне ў найвышэйшую Веду, якая, аднак, патрабуе найвялікшай адказнасці і напружанай духоўнай працы, вынікам якой ёсць сапраўдныя Дзівосы, што апраўдваюць нашае зямное быццё і набліжаюць да Звышняга. Той жа, хто размяняў гэты Дар на будзённую драбязу ды ўсялякія спакусы, ніколі не застаецца беспакараным, і вынікі гэтае кары ў кожнага навідавоку.
Э.А. – Якая, на тваю думку, галоўная праблема сучаснага выяўленчага і паэтычнага мастацтва? Мастацтва і мараль для цябе – паняцці супастаўляльныя ці супрацьлеглыя?
Р.С. – Найвялікшая праблема палягае ў тым, што фактычна знішчаная сістэма крытэрыяў, паводле якіх ацэньвалася вартасць твора. Мастацкая самадзейнасць, якая сама сябе назвала актуальным мастацтвам і аматарскі постмадэрнізм у літаратуры знялі ўсялякія перашкоды перад графаманіяй і непрафесійнасцю, якія, нягледзячы на прафесійную нямогласць ( за рэдкім выняткам), як правіла, маюць неабмежаваную самаўпэўненасць, агрэсіўнасць, ды неабцяжаранасць аніякімі маральнымі абмежаваннямі. Тэксты, наладкаваныя брыдоццем, вычварэннямі, бязглуздзіцай ды мацюкамі з дамешкам перакрыўленых цытатаў з класікі выстаўляюцца зараз як найвялікшыя дасягненні сучаснай літаратуры. “Жывапіс”, напэцканы экскрыментамі аўтара, выпатрашаныя чалавечыя трупы, што выстаўляюцца ў якасці арт-аб’екта ў прэстыжнейшых галерэях, святыя старажытныя абразы, пасечаныя канцэптуалістам на вачах у гламурнай публікі, лайно англійскага “мастака”, закатанае ў слоікі і выстаўленае на буйны арт-аукцыён – усё гэта падаецца як узор прагрэсіўнейшай авангардовай думкі. Нязгодныя з гэтай думкаю рызыкуюць патрапіць у лік рэтраградаў а то й цемрашалаў. Таму шмат хто баязліва маўчыць, каб, не дай Бог, яго не зачапілі. Зрэшты, прымаючы творчасць ва ўсіх яе формах і накірунках, я далёкі ад думкі, што актуальнае мастацтва ды постмадэрнізм зусім не далі твораў, вартых шырокай увагі. Такія творы ёсць, але гэта хутчэй вынятак з агульнае даволі бруднае плыні.
Э.А. – Адной з галоўных ліній тваёй творчасці з’яўляецца тэма “Храма”. Гэта таму, што “голас Бога слухае душа…”
Р.С. – Праз усё, што я раблю ў мастацтве, я спрабую пачуць Божы голас. Можа гэта залішне пафасна, але шчыра…
Э.А. – У 2013 годзе цябе абралі на пасаду старшыні Саюза мастакоў Беларусі. Як ты пачуваешся ў сваёй новай іпастасі? Наогул, ці магчыма кіраваць творцамі?
Р.С. – Кіраваць творчымі людзьмі немагчыма і непатрэбна, бо кіраваць імі можа толькі Той, хто сапраўды з’яўляецца Творцам. Мы ж, у лепшым выпадку, толькі Ягоныя чаляднікі.
Э.А. – Я ведаю, што ты займаешся яшчэ і паэтычнымі перакладамі. Каго ты перастварыў па-беларуску? Што для цябе мастацкі пераклад – творчае спаборніцтва ці сумоўе з аўтарам?
Р.С. – Так. Зрэдку ўзнікае такая патрэба. Па-беларуску ў маіх перакладах загучалі Бунін, Набокаў, Хадасевіч, Таркоўскі, Самойлаў, Вазнясенскі ды некалькі сучасных польскіх аўтараў. Мастацкі пераклад, калі да яго ставіцца сур’ёзна, – працэс нашмат складанейшы, чым стварэнне ўласнага верша. Таму для мяне гэты занятак ёсць спробай яшчэ раз праверыць свае мажлівасці адносна высокіх класічных узораў. Апроч таго, дасканалы пераклад шырокавядомага твора дазваляе лёгка паставіць на месца любога недабразычліўца беларушчыны, калі заходзіць гаворка пра нашу мову. Ну і да ўсяго, гэта вялікая асалода ў выпадку ўдачы.
Э.А. – Аднойчы ты назваў мастацтва – “тэрыторыяй свабоды”. Ці маеш ты сваю асабістую тэрыторыю для свабоды творчасці?
Р.С. – Мастацтва – сапраўды тэрыторыя свабоды, якая знаходзіцца ў душы мастака. Ларыса Геніюш, зняволеная ў сталінскім Гулагу, заставалася абсалютна вольнай як паэт у сваё духоўнай тэрыторыі. Разам з тым мы зараз бачым шэрагі так званых творцаў, сытых, уладкаваных, але дабраахвотна паняволеных рабскай псіхалогіяй лёкая, ці адбіваннем халяўных грантаў… І тое, і другое – несвабода, што паралізуе творчасць, якая не церпіць фальшу…
Э.А. – Ведаю, што ты ўмееш і любіш спяваць. Гэта ад бацькоў ці ад Бога? Якая музыка табе падабаецца?
Р.С. – Спяваць вельмі люблю, асабліва ў вясёлых сябрынах… Спеўнай, дзякуй Богу, была ўся наша сям’я: маці, сястра, брат… Музыку люблю ўсялякую: класічную, джазавую, эстрадную. Шмат што ў гэтай галіне (асабліва класічнай) ведаю, ці, прынамсі, імкнуся даведацца. Не цураюся і найноўшых плыняў.
Э.А. – “Жыццёвы шлях прайшоўшы да паловы”, ты кнігу вершаў так і не займеў… Калі нарэшце чытачы дачакаюцца твайго паэтычнага зборніка?
Р.С. – У чарговы раз кажу, што неўзабаве… і зноў сарамачуся сваіх абяцанкаў. З іншага боку, я даўно ўжо злавіў сябе на тым, што мне цікава дасягнуць жаданага выніку ў напісанні ды “ прэзентацыі” новага твора таму-сяму з сяброў. А вось публікацыя ды выданне кнігі натыкаюцца на маю ляноту, а хутчэй на тлум і бясконцыя асабістыя ды грамадскія клопаты. І так з году ў год…. Але ж неўзабаве…
Эдуард Акулін
спецыяльна для Таварыства беларускай мовы імя Францішка Скарыны
tbm-mova.by