«У Беларусі практыка забаронаў, зьвязаных з рознага кшталту выставамі, проста неверагодная». Піша Лявон Вольскі з нагоды заўчаснага закрыцьця выставаў у Менску ды прыгадвае багатую гісторыю рэпрэсій у мастацтве пры Савецкім Саюзе, а потым і ў незалежнай Беларусі.
«Абстракцыянізм — як вораг чалавека і чалавечнасьці»
Так называўся артыкул у часопісе «Юны мастак», які я выпісваў у дзяцінстве. Выпісваў, бо хацеў быць мастаком. І вось у гэтым «разгромным» артыкуле былі рэпрадукцыі карцінаў гэтых варожых аўтараў — Джэксана Полака, Энды Ўорхала, Піта Мандрыяна. І мне, юнаму мастаку, чамусьці гэтыя працы падабаліся значна болей за савецкія карціны з сэрыі «Сельская раніца» ці «Рабочы поўдзень»...
Каб зразумець такі жывапіс, трэба самаадукоўвацца
Я вырас, пасталеў і аднаго разу патрапіў у госьці, дзе сабраліся розныя ўплывовыя людзі. І адзін зь іх, банкір, раптам пачаў горача прамаўляць пра тое, што Малевічаў квадрат — гэта поўная лухта. Маўляў, такое любы лёгка намалюе, а вось як Шышкін ці то Айвазоўскі — дык трэба талент і ўменьне. Я нават не пачаў яго аспрэчваць. Які сэнс?
Чалавек жыве паводле сваёй сыстэмы каардынатаў, і там няма мейсца Малевічу, Кандзінскаму ці то Суціну. Для гэтага чалавека мастацтва — гэта калі прыгожа і зразумела. Ён так і скажа: гэта — прыгожая карціна. Вось — дрэвы, вось — неба, вось — мядзьведзікі. Прыгожа. А якісьці Лёнік Тарасэвіч ці то Джэксан Полак — гэта нешта малазразумелае, «калякі-малякі».
Каб зразумець такі жывапіс, трэба самаадукоўвацца, быць «у тэме», чытаць і наведваць выставы. А навошта?
І так жа ж ясна: вось гэта — прыгожая карціна, на ёй мора, карабель пад ветразямі і заход сонца. Добра намалявана, як на фотаздымку. А вось гэта — абы-што — нейкая пачварка нема крычыць на мосьце, абхапіўшы далонямі галаву. Гэта непрыгожая карціна.
Дыктатура не разумее «прасунутых» плыняў
Таталітарным краінам не падабаецца сучаснае мастацтва. Любое — жывапіс, музыка, літаратура. Дыктатура не разумее розных там «прасунутых» плыняў — авангард ці арт-рок. Дыктатуры трэба, каб усё было проста й зразумела. Калі жывапіс — нацюрморт, пэйзаж, жанравая сцэнка. Калі музыка — песьня з простай гармоніяй і тэкстам пра каханьне (толькі без эротыкі!) ці родную зямлю. Калі літаратура... вось тут — праблема, бо чытаць лянота (ды й часу няма). Але калі па-беларуску — гэта ўжо само па сабе падазрона.
І яшчэ раздражняе, што ва ўсяго гэтага, як казалі нацысты, «дэгенэратыўнага мастацтва» ёсьць свая публіка, розныя фанаты й заўзятары. «Дык што гэта, — думае дыктатура, — гэтая публіка — гэта ж мой народ, мой, можна сказаць, электарат, мае падначаленыя! І што, ім сапраўды падабаецца вось гэта?! Яны хочуць сказаць, што разьбіраюцца ва ўсім лепей за мяне? Не, такога быць ня мусіць. Гэта няправільна. Гэта трэба забараніць!».
І забаранялі. І рэпрэсавалі. І нават зьнішчалі незразумелых творцаў. І змагаліся з Entartete Kunst у Нямеччыне, і граміў Хрушчоў выставу авангардыстаў і крычэў: «І на радыё, і на тэлевізіі, і ў друку ўсіх прыхільнікаў гэтага выкарчаваць!». І абвясьцілі вайну ў СССР абстракцыянізму й фармалізму. І змагаліся з джазам, а потым — з рокам... З усім, што ня ўпісвалася ў інтэр’ер савецкай казармы, дзе ўсе мусяць быць апрануты па форме і мець кароткія акуратныя фрызуры.
Разгром выставы авангардыстаў, 1962 г. Крыніца: wikipedia.org
Як забаранялі і забараняюць у незалежнай Беларусі
У незалежнай Беларусі забаранялі (і забараняюць) усё сучаснае мастацтва — рок-музыку і бардаўскую песьню, паэзію, прозу і публіцыстыку, драматургію, кіно, выяўленчае мастацтва. Нават фота забараняюць.
Вось, напрыклад, шматпакутнае слова — «выстава». Чаму шматпакутнае? Таму што ў Беларусі практыка забаронаў, зьвязаных з рознага кшталту выставамі, проста неверагодная. Цэнзуравалі, здымалі асобныя карціны, складалі чорныя сьпісы мастакоў, якім не дазволена выстаўляцца ў гэтых «сьвятых сьценах». Забаранялі фотавыставы, выставу «Машына дыхае, а я не», прысьвечаную барацьбе беларускіх мэдыкаў з COVID (а потым «паводле рашэньня МНС зачынілі й арт-прастору «Месца», дзе адбывалася экспазыцыя), зачынялі выставу скульптуры ў Гародні (а потым — і галерэю, у якой праходзіла выстава), праз два дні пасьля адкрыцьця забаранялі мастацкую выставу «Лес» у менскай арт-прасторы VERSHY, заўчасна прычынялі выставу «Першапачатак» у гістарычным музэі (яна была прысьвечаная 80-годдзю Саюзу беларускіх пісьменьнікаў), у Заслаўі забаранялі выставу «Заходнебеларуская Атлянтыда», зачынялі праз таямнічае тэлефананьне галерэю ў фальварку «Добрыя мысьлі»... І гэта ўсё адбывалася ня толькі пасьля 2020 году, калі градус рэпрэсіяў узмацніўся, але й значна раней. Галерэю ў «Добрых мысьлях», напрыклад, прыкрылі ў далёкім 2011-м.
А зь нядаўняга — заўчасна перарвалі выставу, прысьвечаную стагоддзю Васіля Быкава (плянавалася — да 5 траўня, але пратрымалася толькі 10 дзён) і прыпынілі мастацкую выставу «1,10 квадрата» (110 гадоў «Чорнаму квадрату» Казіміра Малевіча). Папрацавала толькі тры дні. Напісалі: «З тэхнічных прычынаў часова не працуе». Але ўсе разумеюць, што такое «тэхнічныя прычыны» і што такое «часова».
Фота: Адкрыццё выставы «Васіль Быкаў. Жыццё праз абрысы і лініі». Фота: facebook/bellitmuseum
І так і будзе, пакуль будзе існаваць гэты «беларускі парадак». Таму што вальнадумства — гэта ня толькі бел-чырвона белы сьцяг на карціне. І ня толькі партрэт антысаветчыка Рамана Жыхара. І ня толькі рукапісы Васіля Быкава, які (узаемна!) не любіў гэтую ўладу. І ня толькі фотаздымкі, якія адлюстроўваюць сапраўдную беларускую рэчаіснасьць. Гэта і «Чорны квадрат» Малевіча — гэткі ляканічны, таямнічы і прыцягальны. Ён разбэшчвае, правакуе на розныя непатрэбныя думкі, зацягвае ў сябе...
І ад гэтага нездаровага ўплыву нашую публіку лепей ізаляваць. І замяніць Малевіча з Кандзінскім на Шышкіна і Хруцкага (нашага суайчыньніка, дарэчы!), апальныя рок-гурты — на «Вараваек» і Лепса, а беларускую экстрэмісцкую літаратуру — на Пушкіна. Так, на аднаго Пушкіна, ён быў плённы аўтар — і паэзію пісаў, і прозу, і драматургію. Чытаць — не перачытаць!
Лявон Вольскі, budzma.org
