Ноччу 31 жніўня 1432 года да вялікага князя літоўскага Свідрыгайлы прыйшлі забойцы. Прафесіяналамі яны аказаліся так сабе і нікога не забілі, князь здолеў збегчы, адважна кінуўшы цяжарную жонку і адправіўшыся з віленскім ваяводам у Полацк. Але справа была зробленая: адзінаму ВКЛ, якое столькі гадоў выкоўваў Вітаўт, прыйшоў канец. Запалала грамадзянская вайна, якой на гэтых землях не памяталі дзесяцігоддзямі. Давайце ўспомнім, як гэта было.
У апошнія гады кіравання Вітаўта Вялікага, нягледзячы на тое, што вонкава ВКЛ было ў самым росквіце, дамоклавым мячом вісела пытанне «Каму кіраваць пасля яго?». Дзецьмі вялікі князь так і не абзавёўся. Праўда, патэнцыйны спадчыннік, ды яшчэ даволі таленавіты, у яго быў. Свідрыгайла Альгердавіч, родны брат Ягайлы, добры воін і інтрыган — чым не будучы князь? Але вось бяда: кузэны ненавідзелі адзін аднаго, напэўна, больш, чым Вітаўт і Ягайла ў моманты самага жорсткага супрацьстаяння. Сам польскі кароль гэтую нянавісць ўлічваў і таму ўсяляк падтрымліваў брата як будучага вялікага князя літоўскага, што злавала Вітаўта яшчэ больш.
Так ці інакш, нянавісці князя і Свідрыгайлы не наканавана было выліцца ў нешта большае — Вітаўт проста памёр ад старасці (гісторыя з ледзь не атрыманай ім каронай вядомая, і пераказваць мы яе не будзем). Да смерці кузэна Свідрыгайла быў цалкам гатовы. За восем дзён пахавальных цырымоніяў прыхільнікі Свідрыгайлы паспелі заняць замкі Вільні і Трокі, а сам Альгердавіч абвясціў сябе вялікім князем. Пры гэтым тое, што сам Свідрыгайла выразна імкнуўся да праваслаўнай эліты (хоць сам быў каталіком), не перашкодзіла ні вялікакняжацкай радзе, ні каталіцкай шляхце згуртавацца вакол новага князя — яго відавочныя здольнасці і імкненне ўмацаваць ВКЛ як цалкам незалежную дзяржаву пераважылі пытанні веравызнання і прыватных інтарэсаў .
Аднак акрамя літоўскай шляхты была яшчэ шматлікая і магутная польская шляхта. А па ўмовах Гарадзельскага з’езда 1413 г. пры выбарах князя Літоўскага патрабавалася згода польскага боку на кандыдатуру манарха. Сам Ягайла супраць брата пярэчыць не стаў і нават адправіў вялікакняскі пярсцёнак у Вільню ў знак згоды. Свідрыгайла адрэагаваў па-свойму, не адмовіўся ад такога знаку ўвагі, але і акцэнт на тое, што яго легітымнасць пацверджаная менавіта польскім каралём, таксама ставіць не пажадаў. Атрымалася сітуацыя, калі на дабраславенне Ягайлы проста наплявалі — ёсць дык ёсць, няма дык няма.
Палітычна Свідрыгайла, хоць і ўсё жыццё быў праціўнікам Вітаўта, амаль цалкам працягнуў палітыку вялікага кузэна. Працягнулася «каранацыйная бура», Свідрыгайла запатрабаваў у імператара Жыгімонта Люксембургскага каралеўскую карону, якую той і паабяцаў даслаць. Такая сітуацыя ўжо катэгарычна не задавальняла Польшчу. Як князь паставіўся да пярсцёнка Ягайлы — пытанне не першаснае, а вось як цяпер інтэрпрэтаваць сюзерэнітэт Польшчы над Княствам — гэта важней за ўсё. Пры гэтым ужо не Ягайла «руліў» падзеямі — польскі каронны савет пачаў дзейнічаць асобна ад манарха. Яшчэ працягваліся каранацыйныя ўрачыстасці Свідрыгайлы, а польскімі ваярамі быў узяты пад варту падольскі стараста Ян Доўгірд, а Заходняе Падоле было далучанае да Польшчы. Ягайла ў той момант знаходзіўся ў гасцях у Свідрыгайлы і неадкладна аказаўся пад пагрозай арышту, але выратаваў рымскі папа. Марцін V паабяцаў Свідрыгайлу, што калі той арыштуе брата, без анафемы не абыдзецца. Адлучэнне ад царквы адразу пасля ўступлення на пасад новаму князю было без патрэбы, і 7 лістапада 1430 г. паміж Польшчай і Літвой было складзенае перамір’е ў Троках. Замкі Падолля зноў перадаваліся ВКЛ, з весткай пра гэта туды адправіліся ўпаўнаважаныя рыцары. Каронныя дарадцы ўказ свайго караля праігнаравалі, больш за тое — упаўнаважаных схапілі. Ад перамір’я нічога не засталося, і войскі ВКЛ увайшлі ў падольскія замкі.
Свідрыгайла адпусціў брата дадому, і ў студзені 1431 года былі канчаткова выпрацаваныя ўмовы мірнай дамовы паміж краінамі: Польшчы перадаваліся Валынь і Падолле, а наўзамен вялікі князь Літоўскі прасіў у палякаў пацверджання яго паўнамоцтваў. Свідрыгайла, зразумела, нікога ні пра што прасіць, ды яшчэ пры гэтым саступаючы цэлыя багатыя вобласці, не жадаў. Усе ўмовы ён адхіліў (неафіцыйна) і марудзіў, вырашаючы, як быць. Да 15 жніўня 1431 года было заключанае новае перамір’е, і ў выніку ў афіцыйным дакуменце Свідрыгайла высунуў свае, вельмі простыя, патрабаванні.
1) Падолле належыць ВКЛ, усе чужаземныя войскі павінныя сысці;
2) Сам Свідрыгайла — законны пераемнік Вітаўта і нікога ні пра што ў дадзеным выпадку прасіць не збіраецца.
Польскі пасол Ян Лютэк, які прыбыў у ВКЛ, каб паўтарыць патрабаванні Кароны, мабыць, зрабіў гэта недастаткова ветліва. Свідрыгайла з юнацтва быў на вайне і ведаў, што такое добрая бойка, таму пасла ён папросту даволі моцна збіў і загадаў вяртацца дадому. На жаль, польскую армію, якая ўжо ў канцы ліпеня рушыла на Валынь, збіць было складаней.
21 ліпеня, яшчэ да заканчэння перамір’я, у сваім лісце Жыгімонта Люксембургскага Ягайла назваў брата ўзурпатарам. Дыпламатычную вайну малодшы Альгердавіч цалкам прайграваў: усё ж ён быў далёка не Вітаўт.
Зрэшты, і ў адзіноце Свідрыгайла пакуль не заставаўся. За яго была Малдавія, да яго кандыдатуры добразычліва ставіўся яшчэ моцны Тэўтонскі ордэн, з якім у чэрвені 1431-га быў заключаны дагавор, вяліся паспяховыя перамовы з Ноўгарадам, Псковам, менш паспяховыя — з гусітамі.
На вайне Свідрыгайлу таксама не вельмі шанцавала. 31 ліпеня палякі разбілі князя на рацэ Стыр. Затое наступная аблога Луцка не ўдалася, а 17 жніўня Ордэн абвясціў вайну Рэчы Паспалітай. Тут жа ўступілі і малдаване, якія пачалі руйнаваць Галіцыю. Не здолеўшы зваліць Свідрыгайлу, 2 верасня 1431 года Польшча пайшла на перамір’е ў Чартарыйску.
Супраць ВКЛ моцна працаваў той факт, што за Кракаў быў папа Рымскі — ён здолеў, у прыватнасці, націснуць на Ордэн, каб той не крыўдзіў адзінаверцаў-палякаў. Свідрыгайлу польская дыпламатыя здолела выставіць як «схізматыка і ўзурпатара» (не былі забытыя сувязі князя з праваслаўнай шляхтай), а гусітаў (і няважна, што яны ерэтыкі) палякі здолелі перацягнуць на свой бок абяцаннем разам біць немцаў Тэўтонскага ордэна. Да 1432 года і Малдавію атрымалася адшчапіць ад князя.
На 15 верасня вырашылі прызначыць сустрэчу караля і вялікага князя, каб разабрацца ўжо канчаткова. Будаваліся самыя вар’яцкія планы: сандамірскі ваявода Пётр Шафранец прапанаваў, напрыклад, ліквідаваць састарэлага Ягайлу і абвясціць Свідрыгайлу каралём Польшчы. У цэлым жа ўмелая дыпламатыя Польшчы імкнулася максімальна ізаляваць непажаданага князя і нацкаваць на яго ўсіх, каго атрымаецца. А супрацьстаяць Свідрыгайла, які не меў воўчага нюху Вітаўта, не мог. Неўзабаве ім сталі незадаволеныя і эліты ВКЛ, якія так добра прынялі князя два гады таму. Ворагамі Альгердавіча сталі дворны маршалак Ян Гаштольд, наваградскі намеснік Пётр Манцігірдовіч, дзядзька Сафіі Ягайлавай Сямён Альшанскі. Многія паны, не становячыся ворагамі ў адкрытую, усё адно не падтрымлівалі Свідрыгайлу. Пачала складацца змова, лідарам якой якой стаў Лаўр Зарэмба, што часта наведваў Літву як польскі пасланнік.
У канцы жніўня 1432 года Свідрыгайла са сваімі людзьмі адбыў у Брэст, дзе і павінен быў сустрэцца з Ягайлам 15 верасня. У ноч з 31 жніўня змоўшчыкі і здзейснілі спробу забойства, пра якую мы пісалі ў пачатку артыкула. Нягледзячы на тое, што князь выжыў, у апанентаў ўжо быў новы кандыдат у манархі — малодшы брат Вітаўта Жыгімонт Кейстутавіч. 15 кастрычніка 1432 года ён быў прызнаны Польшчай вялікім князем. Паўтаралася сітуацыя паўвекавой даўнасці: зноў Альгердавіч стаяў супраць Кейстутавіча…
Дзяніс Буркоўскі
